Cáin a ghearradh ar dhaoine pósta agus ar pháirtnéirí sibhialta

Má phóstar thú, leantar ag caitheamh leat féin agus le do chéile araon mar dhaoine singil ar mhaithe le cuspóirí cánach sa bhliain sin. Má bhíonn an cháin a íocann tú mar bheirt daoine singil níos mó ná an cháin a bheadh le híoc dá ngearrfaí cáin ort mar lánúin phósta, áfach, féadfaidh tú an difríocht a éileamh. (I bhfriotal eile, féadfaidh tú aisíocaíocht cánach a éileamh). Ní bhíonn aisíocaíochtaí le híoc ach ó dháta an phósta agus ríomhfar iad i ndiaidh an 31 Nollaig. Mar sin, mar shampla, má phósfar thú in 2024, ríomhfar aon aisíocaíocht cánach atá le híoc leat i ndiaidh an 31 Nollaig 2024.

Is gnách nach mbíonn aisíocaíochtaí le híoc ach sa chás go ngearrtar cáin ar lánúin ar rátaí difriúla, agus go bhféadfadh céile amháin tairbhe a bhaint as scoithphointe ráta chaighdeánaigh nár úsáideadh, nó as cuid de na creidmheasanna cánach nár úsáideadh de chuid an chéile eile.

Nuair a phósann tú, mar sin, is tábhachtach an oifig chánach a chur ar an eolas faoi dháta an phósta. Beidh ort d’Uimhir Phearsanta Seirbhíse Poiblí (uimhir PSP) agus uimhir do chéile a lua, chomh maith.

I gcomhair na mblianta i ndiaidh do phósta, tá trí rogha ar fáil ó thaobh cánachais. Tugtar cuntas thíos ar na roghanna go léir agus na torthaí a bhíonn ar a roghnú. Is iad na trí rogha:

• Measúnú mar dhuine singil (i.e. gearrtar cáin oraibh beirt mar dhaoine singil)
• Measúnú ar leithligh
• Cóimheasúnú/comhiomlánú.

Cáin a ghearradh ar pháirtnéirí sibhialta

I ndiaidh thosach feidhme an Achta um Pósadh, 2015 an 16 Samhain 2015, níl páirtnéireacht shibhialta ar fáil a thuilleadh do lánúineacha nua.

Féadfaidh lánúineacha a d’iontráil isteach i bpáirtnéireacht shibhialta sular achtaíodh an tAcht um Pósadh, 2015 leanúint ar aghaidh mar pháirtnéirí sibhialta. Ní dhéanann an tAcht um Pósadh, 2015 difear dá gcearta agus oibleagáidí agus féadtar leanúint le cáin a ghearradh orthu ar an mbealach céanna a ghearrtar cáin ar lánúineacha pósta.

Measúnú mar dhuine singil

Nuair a dhéantar measúnú ar dhuine mar dhuine singil caitear le gach céile/páirtnéir sibhialta mar chuid singil ar mhaithe le cúiseanna cánach. Faoin rogha seo:

• Gearrtar cáin ar an mbeirt chéilí/pháirtnéirí sibhialta ar a n-ioncam féin
• Tugtar creidmheasanna cánach don bheirt chéilí/pháirtnéirí sibhialta agus tugtar scoithphointe céanna ráta chaighdeánaigh dóibh atá dlite do dhuine singil
• Íocann an bheirt chéilí/pháirtnéirí sibhialta a gcáin féin
• Comhlánaíonn an bheirt chéilí/pháirtnéirí sibhialta a bhfoirm thuairisceán ioncaim féin agus éilíonn siad a gcreidmheasanna cánach féin Ní féidir le céile/páirtnéir sibhialta amháin faoiseamh a éileamh d’íocaíochtaí a rinne an duine eile Níl na cearta ag ceachtar acu chun creidmheasanna cánach nó scoithphointe ráta chaighdeánaigh a aistriú dá chéile.

Chun éileamh a dhéanamh ar mheasúnú mar dhuine singil, beidh ort teagmháil a dhéanamh le d’oifig cánach. Is féidir le ceachtar céile/páirtnéir sibhialta an t-éileamh a dhéanamh, agus leanann an rogha bheith ar fáil go dtí n-athraíonn an duine a dhéanann an t-éileamh a (h)intinn. Más mian leat measúnú mar dhuine singil a éileamh, caithfidh tú iarratas a dhéanamh taobh istigh den bhliain chanach (is fearr seo a dhéanamh ag tús na bliana).

Bíonn sé mífhabhrach faoi chúinsí áirithe a roghnú go ndéanfar measúnú ort mar dhuine singil nuair atá tú pósta nó i bpáirtnéireacht shibhialta. Is amhlaidh atá seo go príomha mar gheall nach féidir leat aon chreidmheasanna cánach nó scoithphointe ráta chaighdeánaigh a aistriú. Ní féidir leat Creidmheas Cánach do Chúramóir Baile a éileamh má tá cúram á thabhairt ag do chéile/pháirtnéir sibhialta do dhuine cleithiúnach agus dá gcáileodh sé/sí murach sin.

Measúnú ar leithligh

Faoin rogha um measúnú ar leithligh, bíonn gnóthaí cánach céilí/páirtnéirí sibhialta neamhspleách ar a chéile. Is í an difríocht idir measúnú ar leithligh agus an rogha roimhe seo (measúnú mar dhuine singil) ná go roinntear cuid de na creidmheasanna cánach go cothrom eadraibh, faoin rogha seo. Is iad na creidmheasanna cánach seo:

• Creidmheas Cánach Duine Phósta nó Páirtnéara Shibhialta
• Creidmheas Cánach Aoise
• Creidmheas Cánach do Dhuine Dall
• Creidmheas Cánach do Leanaí Éagumasacha

Tugtar fuílleach na gcreidmheasanna cánach daoibh beirt i gcomhréir leis an gcostas a raibh oraibh íoc as. Leithdháiltear an creidmheas Cánach d’Fhostaithe agus costais (más ann dóibh), don chéile/pháirtnéir sibhialta cuí. Is féidir leis an gcéile/bpáirtnéir sibhialta eile aon chreidmheasanna cánach, seachas an creidmheas Cánach d’Fhostaithe agus costais fostaíochta nach n-úsáideann an páirtnéir eile a éileamh. Ní dhéantar na creidmheasanna cánach a choigeartú, de ghnáth, go dtí deireadh na bliana cánach.

Is féidir aon chreidmheasanna cánach nach n-úsáidtear (seachas an creidmheas Cánach d’Fhostaithe agus costais fostaíochta) agus an scoithphointe ráta chaighdeánaigh a mhéid le €51,000 in 2024 (€49,000 in 2023) a aistriú chuig an gcéile/bpáirtnéir sibhialta eile, ach ag deireadh na bliana cánach amháin. Níl an méadú ar mbanda cánach ráta chaighdeánaigh a mhéid le €33,000 in 2024 (€31,000 in 2023) inaistrithe idir páirtnéirí. Má cheapann tú go bhfuil creidmheasanna cánach nó scoithphointe ráta chaighdeánaigh agat nár baineadh úsáid astu, déan teagmháil le d’oifig cánach lena shocrú athbhreithniú a dhéanamh ort i ndiaidh dheireadh na bliana cánach. Ar an iomlán, is ionann a bhíonn an méid cánach atá iníoctha faoin rogha seo (measúnú ar leithligh) agus an méid cánach atá iníoctha faoin rogha cóimheasúnaithe a phléitear thíos.

Caithfear an t-éileamh ar mheasúnú ar leithligh a dhéanamh idir an 1 Deireadh Fómhair sa bhliain roimhe sin agus an 31 Márta i mbliain an éilimh. Féadfaidh ceachtar céile nó páirtnéir sibhialta an fhoirm mheasúnaithe seo a iarraidh. Chun aistarraingt ón rogha, caithfidh tú teagmháil a dhéanamh le d’oifig cánach. Féadfaidh gach céile nó páirtnéir sibhialta tuairisceán ar leith dá ioncam nó dá hioncam féin a chomhlánú.

Cóimheasúnú

Is gnách gurb é rogha an chóimheasúnaithe (nó “an chomhiomlánaithe”) an bonn is fabhraí chun measúnú a dhéanamh ar lánúin phósta nó ar pháirtnéirí sibhialta. Tugann an oifig cánach an rogha seo go huathoibríoch nuair a chuireann tú iad ar an eolas ar do phósadh nó páirtnéireacht shibhialta ach ní chuireann sé cosc ort ó aon chinn de na roghanna a scrúdaítear thuas a roghnú. Faoin rogha seo, is féidir na creidmheasanna cánach agus an scoithphointe ráta chaighdeánaigh a leithdháileadh idir céilí faoi mar a oireann dá gcúinsí féin.

Mura bhfuil ioncam inchánach ach ag céile/páirtnéir sibhialta amháin, tabharfar na creidmheasanna cánach agus an scoithphointe ráta chaighdeánaigh don chéile/pháirtnéir sibhialta a bhfuil an t-ioncam aige/aici.

Má tá ioncam inchánach ag an mbeirt agaibh, féadfaidh sibh an cinneadh a dhéanamh cén duine díobh a bheidh ar an gcéile/bpáirtnéir sibhialta ainmnithe inmheasúnaithe. Iarrann tú ar an oifig cánach, ansin, chun na creidmheasanna cánach agus an scoithphointe ráta chaighdeánaigh a leithdháileadh eadraibh pé bealach is mian libh. (Níl an creidmheas Cánach d’Fhostaithe, costais fostaíochta agus an méadú ar an scoithphointe ráta chaighdeánaigh €33,000 in 2024 inaistrithe).

Mura bhfaigheann d’oifig cánach iarraidh uait chun do chreidmheasanna cánach a leithdháileadh ar aon bhealach ar leith; is gnách go mbronnfaidh an oifig cánach na creidmheasanna cánach go léir (seachas creidmheasanna Cánach d’Fhostaithe agus costais an pháirtnéara eile) ar an gcéile/bpáirtnéir sibhialta atá á mheasúnú. Caithfidh an céile/páirtnéir sibhialta atá á mheasúnú an tuairisceán ioncaim a chomhlánú don lánúin agus gearrfar cáin air/uirthi ar chomhioncam na lánúine.

Má tá céile/páirtnéir sibhialta amháin féinfhostaithe, is féidir cóimheasúnú a dhéanamh, fós féin. Is féidir leis an tsolúbthacht a bhaineann leis an rogha seo a bheith an-áisiúil – go háirithe má íocann duine agaibh cáin faoin gcóras ÍMAT agus má íocann an duine eile cáin faoin gcóras féinmheasúnaithe. Faoin gcóras cóimheasúnaithe, ligtear duit breathnú ar do chúinsí chun an cinneadh a dhéanamh an íocfar an chuid is mó den cháin faoin gcóras ÍMAT nó mar chnapshuim ar mheasúnú. Braitheann seo ar an gcaoi ina ndáiltear na creidmheasanna cánach. Má roghnaíonn tú go n-íocfar an chuid is mó den cháin faoin gcóras ÍMAT, ba cheart na creidmheasanna cánach (seachas an creidmheas Cánach d’Fhostaithe agus costais fostaíochta) a fhritháireamh i gcoinne an ioncaim fhéinmheasúnaithe.

Déanann an bheirt agaibh an cinneadh cé a bheidh mar chéile nó páirtnéir sibhialta ainmnithe inmheasúnaithe. Ní chaithfidh sibh ach a chur in iúl do na Coimisinéirí Ioncaim cé a bheidh mar chéile nó páirtnéir sibhialta ainmnithe inmheasúnaithe. Mura ndearna sibh bhur n-ainmniú, déantar an céile nó an páirtnéir sibhialta den chéile nó den pháirtnéir sibhialta a raibh an t-ioncam ní b’airde aige/aici sa bhliain is déanaí ina bhfuiltear feasach ar shonraí faoi ioncaim na beirte céilí. Leanann an duine sin bheith mar an céile/páirtnéir sibhialta inmheasúnaithe go dtí go roghnaíonn an bheirt agaibh go bhfuil an céile/páirtnéir sibhialta eile le bheith mar an céile/páirtnéir sibhialta inmheasúnaithe nó go dtí go roghnaíonn ceachtar díobh go ndéanfar measúnú ar leithligh nó measúnú mar dhuine singil.

Aisíocaíochtaí cánach

Roinnfear agus aisíocfar aisíocaíochtaí a eascraíonn as athbhreithniú cinn bhliana, de ghnáth, ar bhonn na cánach a d’íoc gach céile/páirtnéir sibhialta.

Má tá an bheirt agaibh fostaithe, eisítear Deimhniú Creidmheasanna Cánach don bheirt agaibh. Taispeántar gach ceann de na creidmheasanna agus den fhaoiseamh cánach atá dlite do lánúin phósta nó do pháirtnéirí sibhialta nuair a bhíonn cóimheasúnú i gceist ar fhógra an chéile/an pháirtnéara shibhialta inmheasúnaithe – taispeántar an tsuim “a dáileadh d’fhostaíochtaí eile”, chomh maith. Léiríonn an tsuim seo (”a dáileadh ar fhostaíochtaí eile”) na creidmheasanna cánach a dháiltear ar an gcéile/bpáirtnéir sibhialta eile agus féadfaidh creidmheasanna cánach a bheith i gceist leo, chomh maith, a dháiltear ar fhostaíocht thánaisteach nó ar phinsean ceachtar céile/páirtnéir sibhialta.

Is é an scoithphointe ráta chaighdeánaigh do lánúineacha/pháirtnéirí sibhialta pósta €51,000 in 2024. Gearrtar cáin ar 20% ar an tsuim seo agus gearrtar cáin ar 40% ar an bhfuílleach. Nuair a bhíonn ioncam ag an mbeirt chéilí/pháirtnéirí sibhialta, is féidir an scoithphointe ráta chaighdeánaigh seo a mhéadú ag an gceann is ísle den dá rud seo a leanas:

• €33,000 in 2024 nó
• Méid ioncaim an chéile/an pháirtnéara shibhialta a bhfuil an t-ioncam níos lú aige/aici.

Idirghníomhaíonn an méadú ar an scoithphointe ráta chaighdeánaigh le Creidmheas Cánach do Chúramóir Baile. Má théann an scoithphointe ráta chaighdeánaigh méadaithe chun sochair níos mó duit ná mar a théann an Creidmheas Cánach do Chúramóir Baile, féadfaidh tú an méadú a éileamh, ina ionad sin. Sa ghnáthchúrsa, tabharfaidh an oifig cánach duit cibé ceann is tairbhí duit.

Cóimheasúnú: chun an céile inmheasúnaithe a ainmniú nó a athrú, caithfidh tú teagmháil a dhéanamh leis na Coimisinéirí Ioncaim roimh an 31 Márta na bliana sin – féach ‘Cá ndéanfaidh mé iarratas?’ thíos. Féadfaidh tú Foirm um Roghnú Céile Inmheasúnaithe (pdf) a chomhlánú, chomh maith, agus í a sheoladh chuig na Coimisinéirí Ioncaim faoin 31 Márta.

Measúnú ar leithligh: chun iarratas a dhéanamh go ndéanfar measúnú ar leithligh ó do chéile ort, caithfidh tú teagmháil a dhéanamh leis na Coimisinéirí Ioncaim idir an 1 Deireadh Fómhair 2023 agus an 31 Márta 2024 – féach ‘Cá ndéanfaidh mé iarratas?’ thíos.

Mura ndearna tú iarratas ar chóimheasúnú nó ar mheasúnú ar leithligh faoi na dátaí a shocraigh na Coimisinéirí Ioncaim, beidh ort fanacht go dtí an bhliain ina dhiaidh sin chun iarratas a dhéanamh.

Tá breis faisnéise ar fáil faoi cháin a ghearradh ar dhaoine pósta agus ar pháirtnéirí sibhialta, le samplaí a léiríonn conas a ghearrtar cáin ar ioncam, in cáin a ghearradh ar dhaoine pósta agus páirtnéirí sibhialta de chuid na gCoimisinéirí Ioncaim.

Chuir na Coimisinéirí Ioncaim roinnt ceisteanna coitianta faoi chánachas i ndiaidh pósta i dtoll a chéile atá áisiúil.