Cearta agus oibleagáidí na dtionóntaí

Eascraíonn do phríomhchearta agus príomhfhreagrachtaí dlíthiúla, mar thionónta príobháideach ó dhlí tiarnaí talún agus tionóntaí aon chomhaontú léasa nó tionóntachta idir tú féin agus do thiarna talún.

Leagtar amach sa reachtaíocht um thionóntachtaí cónaithe cearta agus oibleagáidí formhór na dtionóntaí. Tá leagan comhdhlúite den Acht um Thionóntachtaí Cónaithe 2004 ag an gCoimisiún um Athchóiriú an Dlí, ina bhfuil na nuashonruithe go léir ar phríomh-Acht 2004.

Má tá seomra ar cíos agat i dteach do thiarna talún níl tú clúdaithe ag reachtaíocht an tiarna talún agus an tionónta, cé go bhfuil tú clúdaithe má tá árasán féinchuimsitheach ar cíos agat i dteach do thiarna talún. Léigh tuilleadh inár ndoiciméad ar chóiríocht a roinnt le do thiarna talún.

Ní féidir le léasanna ná le comhaontuithe tionóntachta eile baint ó do chearta faoin reachtaíocht. Mar sin féin, féadfaidh tú féin agus do thiarna talún comhaontú a dhéanamh ar ábhair nach bhfuil clúdaithe ag reachtaíocht i gcomhaontú léasa nó tionóntachta, mar shampla, cé a íocann as na billí fóntais.

• Tá tú i dteideal taitneamh ciúin eisiach a bhaint as do theach. Má tá torann ó thionóntaí nó ó chomharsana eile ag cur isteach ort, iarr orthu stopadh agus cuir do thiarna talún ar an eolas freisin. Mura n-oibríonn sé seo, féadfaidh tú gearán foirmiúil a dhéanamh.
• Tá tú i dteideal íoschaighdeáin áirithe cóiríochta
• Tá tú i dteideal leabhar cíosa
• Tá sé de cheart agat dul i dteagmháil leis an tiarna talún nó lena ghníomhaire ag aon tráthanna réasúnacha. Tá tú i dteideal freisin eolas teagmhála cuí a bheith agat dóibh (uimhreacha gutháin, seoltaí ríomhphoist, seoltaí poist, srl.)
• Ní cheadaítear do do thiarna talún dul isteach i do theach ach amháin le do chead. Más gá don tiarna talún deisiúcháin a dhéanamh nó an t-áitreabh a iniúchadh, ba cheart é a dhéanamh trí shocrú roimh ré, ach amháin i gcás éigeandála.
• Tá tú i dteideal cúiteamh a fháil as deisiúcháin ar bith a dhéanann tú atá freagrach as an tiarna talún
• Tá tú i dteideal cuairteoirí a bheith agat chun fanacht thar oíche nó ar feadh tréimhsí gearra, mura gcuirtear cosc sonrach air i do chomhaontú tionóntachta. Ní mór duit insint do do thiarna talún má tá duine breise ag bogadh isteach
• Tá tú i dteideal méid áirithe fógra faoi fhoirceannadh do thionóntachta
• Tá tú i dteideal fógra 90 lá ar a laghad a fháil má tá do thiarna talún ag iarraidh an cíos a athbhreithniú, agus tá rialacha ann maidir le cé chomh minic is féidir leo é seo a dhéanamh.
• Tá tú i dteideal aon díospóidí a chur faoi bhráid an Bhoird um Thionóntachtaí Cónaithe (RTB) gan pionós a ghearradh ort as é sin a dhéanamh.
• Tá sé de cheart agat cóip a fháil d'aon iontráil sa chlár atá ag an BTC faoi do thionóntacht
• Ní mór Rátála Fuinnimh Foirgnimh (BER) a bheith ag gach teach ar cíos, ag sonrú cé chomh tíosach ar fhuinneamh agus atá an teach. Cabhróidh sé seo leat rogha eolasach a dhéanamh agus tú ag cur réadmhaoine i gcomparáid le cíos.

Cearta tionóntaí comhlachais tithíochta

Má tá áit agat ar cíos ó chomhlacht tithíochta ceadaithe (AHB), tagann do thionóntacht faoin reachtaíocht um thionóntachtaí cónaithe agus tá an chuid is mó de na cearta céanna agat agus atá ag tionóntaí príobháideacha. Mar sin féin, tá roinnt difríochtaí:

• Níl cead agat an tionóntacht a shannadh ná a fholigean

Déanfar athbhreithnithe cíosa de réir an chomhaontaithe tionóntachta (má tá ceann ann) nó nach níos mó ná uair sa bhliain.

• Gheobhaidh formhór na dtionóntaí CTCanna urrús tionachta tar éis 6 mhí den tionóntacht. Ciallaíonn urrús tionachta (ar a dtugtar cearta Cuid 4 freisin) gur féidir leat fanacht sa réadmhaoin ar feadh roinnt blianta. Ní bhaineann sé seo, áfach, má tá tú i do chónaí i gcóiríocht idirthréimhseach agus má tá an tionóntacht ar feadh 18 mí nó níos lú.
• Níl feidhm ag ceart an tiarna talún chun tionóntacht Chuid 4 a fhoirceannadh toisc go gcaithfidh siad féin, nó ball teaghlaigh cónaí sa réadmhaoin, maidir le tionóntachtaí AHB.
• Ní bhaineann na híoschaighdeáin maidir le hullmhú bia, stóráil agus críocha níocháin le CTCanna, mar sin ní gá dóibh earraí bána a sholáthar dá dtionóntaí, amhail meaisíní níocháin.

Cearta tionóntaí i gcóiríocht a bhaineann go sonrach le mic léinn

Cosnaítear tionóntaí i gcóiríocht a bhaineann go sonrach le mic léinn sa reachtaíocht um thionóntachtaí cónaithe. Tá an chuid is mó de na cearta céanna ag na tionóntaí mac léinn seo agus atá ag tionóntaí príobháideacha. Mar shampla, is féidir leo rochtain a fháil ar phróiseas réitigh díospóide an BTC agus ní mór na tionóntachtaí a chlárú leis an BTC. Mar sin féin, tá roinnt difríochtaí ann, mar shampla, níl urrús tionachta ag tionóntaí i gcóiríocht a bhaineann go sonrach le mic léinn. Tháinig sé seo isteach faoin Acht um Thionóntachtaí Cónaithe (Leasú), 2019.

Más tionónta thú i gcóiríocht a bhaineann go sonrach le mic léinn, ní gá duit ach fógra 28 lá a thabhairt do do thiarna talún agus tú ag críochnú tionóntachta. Féadfaidh tú fógra breise a thabhairt do do thiarna talún más mian leat. Tháinig sé seo isteach faoin Acht um Thionóntachtaí Cónaithe (Uimh. 2) 2021. Tá treoirdhoiciméad (pdf) agus CCanna (pdf) ag an BTC faoin reachtaíocht seo.

Faigh tuilleadh eolais faoi do chearta mar thionónta i gcóiríocht a bhaineann go sonrach le mic léinn ar shuíomh gréasáin an BTC.

Urrús tionachta

Is ionann urrús tionachta agus ceart an tionónta fanacht i gcóiríocht ar cíos ar feadh méid áirithe ama. Go ginearálta, bíonn urrús tionachta i bhfeidhm go huathoibríoch nuair a bhíonn tú ar cíos ar feadh 6 mhí agus nach bhfuil fógra foirceanta bailí faighte agat ó do thiarna talún san am sin. Nuair a bhíonn urrús tionachta agat, ní féidir le do thiarna talún do thionóntacht a fhoirceannadh ach ar chúiseanna teoranta, féach ar ár leathanach ‘Má theastaíonn ó do thiarna talún go bhfágfadh tú’.

Braitheann an méid ama a bhfuil tú i dteideal fanacht i gcóiríocht ar cíos tar éis na chéad 6 mhí ar an dáta a thosaigh do thionóntacht.

Má cruthaíodh do thionóntacht tar éis an 10 Meitheamh 2022, tá tionóntacht d’fhad gan teorainn agat. Ciallaíonn sé seo má tá áit éigin ar cíos faighte agat ar feadh 6 mhí, tá an ceart agat fanacht sa chóiríocht sin ar feadh tréimhse éiginnte (gan dáta deiridh), ach amháin má tá an tiarna talún ag iarraidh deireadh a chur le do thionóntacht ar cheann de na cúiseanna ceadaithe.

Má cruthaíodh do thionóntacht roimh 10 Meitheamh 2022, tá an ceart agat fanacht i do chóiríocht ar cíos ar feadh suas le 6 bliana tar éis duit cíos a íocadh ar feadh 6 mhí. Ag deireadh na 6 bliana seo, is féidir le do thiarna talún deireadh a chur le do thionóntacht gan chúis a thabhairt, mar a cheadaítear faoi na seanrialacha. Ach, mura gcuireann an tiarna talún deireadh le do thionóntacht ag an gcéim seo, beidh sé go huathoibríoch ina tionóntacht d’fhad neamhtheoranta agus níl aon dáta deiridh aici.

Léigh tuilleadh inár ndoiciméad Cearta tionóntaí fanacht i gcóiríocht ar cíos.

D’éarlais a íoc agus a athéileamh

Is dócha go mbeidh ort éarlais a íoc nuair a aontaíonn tú maoin a fháil ar cíos. Coinníonn an tiarna talún an éarlais seo mar urrús chun aon riaráistí cíosa, billí atá dlite nó damáiste thar gnáthchaitheamh agus cuimilt ag deireadh na tionóntachta a chlúdach.

Ní féidir iallach a chur ort íocaíochtaí a dhéanamh roimh ré de bhreis ar chíos 2 mhí. Áirítear leis seo éarlais de chíos míosa agus cíos míosa roimh ré. Baineann an srian seo le gach tionóntacht a cruthaíodh ón 9 Lúnasa 2021 agus tá sé leagtha amach san Acht um Thionóntachtaí Cónaithe (Uimh. 2), 2021. Is féidir le mic léinn i dtionóntachtaí a bhaineann go sonrach le mic léinn tarraingt as an srian seo agus íocaíocht tosaigh níos mó a íoc más mian leo.

Soláthraíonn Threshold leideanna úsáideacha maidir le cad ba cheart a mheabhrú sula n-íocann tú éarlais, lena n-áirítear faisnéis maidir le conas camscéimeanna cíosa a sheachaint. Ní mór do do thiarna talún fardal a sholáthar duit maidir le hábhar na maoine. Ba cheart duit taifead a choinneáil ar riocht gach rud atá liostaithe, grianghraif a ghlacadh más féidir, agus é seo a aontú i scríbhinn le do thiarna talún.

Nuair a fhágann tú réadmhaoin ag deireadh na tréimhse cíosa comhaontaithe nó tar éis an fógra comhaontaithe a thabhairt, ní mór don tiarna talún d’éarlais a thabhairt ar ais, go pras agus go hiomlán. Léigh comhairle Threshold maidir le d’éarlais a fháil ar ais.

Mar sin féin, má fhágann tú roimh dheireadh na tréimhse comhaontaithe, féadfaidh an tiarna talún d’éarlais a choinneáil, fiú má tá fógra tugtha agat. (Féadfaidh tú a bheith faoi dhliteanas freisin i leith méid an chíosa atá dlite go dtí deireadh an léasa, ag brath ar a bhfuil luaite sa chomhaontú léasa.)

Féadfaidh an tiarna talún cuid den éarlais nó éarlais iomlán a choinneáil sna cásanna seo a leanas:

Riaráistí cíosa

• Billí neamhíoctha
• Damáiste os cionn gnáthchaitheamh agus cuimilt
• Mura bhfuil fógra imleor tugtha agat

Ní féidir leis an tiarna talún do shealúchais a choinneáil in aghaidh airgid atá dlite duit, ach is féidir leo iarratas a dhéanamh chuig an RTB má bhraitheann siad nach gclúdaíonn d’éarlais riaráistí cíosa nó costas damáiste don réadmhaoin.

Forálann an tAcht um Thionóntachtaí Cónaithe (Leasú) 2015 do scéim chosanta éarlais tionóntachta, ina ndéanfadh an RTB éarlaisí do thionóntaí agus tiarnaí talún a bhainistiú agus a shealbhú. Níl na forálacha seo i bhfeidhm go fóill.

Caithfidh tú:

• Do chíos a íoc in am
• Aon táillí eile atá sonraithe sa chomhaontú ligin a íoc, mar shampla, táillí bailithe dramhaíola; billí fóntais; táillí bainistíochta don chuideachta bhainistíochta i gcoimpléasc árasán – féach ‘Táillí agus íocaíochtaí eile’ thíos
• Dea-slacht a choinneáil ar an maoin
• A insint don tiarna talún má theastaíonn deisiúcháin agus rochtain a thabhairt don tiarna talún ar an maoin chun deisiúcháin a dhéanamh
• Ligean don tiarna talún (trí choinne) teacht isteach chun ghnáthscrúduithe a dhéanamh
• An tiarna talún a chur ar an eolas faoi na daoine a chónaíonn sa mhaoin
• Dochar agus núis a sheachaint
• A dhéanamh cinnte nach cúis le briseadh an dlí ag an tiarna talún tú
• Cloí le haon téarmaí speisialta i gcomhaontú do thionóntachta, bíodh sé scríofa nó i bhfoirm béil
• An t-eolas a thabhairt don tiarna talún ar riachtanach é chun clárú leis an BTCP agus an fhoirm chlárúcháin a shíniú nuair a iarrtar ort amhlaidh
• Tabhair fógra ceart don tiarna talún nuair a bheidh tú ag críochnú na tionóntachta

Ba chóir duit a thabhairt faoi deara go bhféadfadh sé a bheith níos deacra do chearta a dhearbhú má tá coinníollacha do thionóntachta briste agat.

Muirir agus íocaíochtaí eile

Tá an t-úinéir (do thiarna talún) freagrach as an gCáin Mhaoine Áitiúil a íoc leis na Coimisinéirí Ioncaim. D’fhéadfadh go mbeadh comhaontú ann go n-íocfaidh tú an méid seo, ach beidh do dhliteanas don tiarna talún agus ní do na Coimisinéirí Ioncaim.

Sonróidh téarmaí do chomhaontaithe ligin an gcaithfidh tú íoc as seirbhísí mar théamh, leictreachas, gás nó naisc teilifíse. Go praiticiúil, má tá teach faighte ar cíos agat, is dócha go mbeidh tú faoi dhliteanas i leith na muirear seo go léir.

Forbairtí ilaonad

I roinnt forbairtí ilaonad, mar choimpléisc árasáin, féadfar an téamh a oibriú go lárnach agus seans nach mbeidh ort íoc as féin as. I roinnt coimpléisc, féadfar teilifís chábla a sholáthar. I bhformhór na gcoimpléasc, is í an chuideachta bhainistíochta a eagraíonn bailiú na n-araidí agus seans nach mbeidh ort táillí a íoc as seo.

Tá táillí bliantúla i bhforbairtí ilaonad le híoc as:

• Gnáthchothabháil
• Árachas agus deisiú comhlimistéir
• Comhsheirbhísí a sholáthar
• Ciste fiachmhúchta do chostais athchóirithe agus cothabhála neamhghnáth

Féadfaidh do thiarna talún na táillí seo a chur ar aghaidh chugat má chomhaontaítear é seo, ach mura n-íoctar iad, rachaidh an chuideachta bhainistíochta úinéirí sa tóir ar an úinéir (an tiarna talún) ar a son.

Tionóntachtaí príobháideacha agus glacadóireacht

Má tá morgáiste do thiarna talún i riaráiste agus má tá glacadóir ceaptha ag an iasachtóir morgáiste, ní mór duit an cíos a íoc leis an nglacadóir. Ach, tá an tiarna talún fós freagrach go dlíthiúil as nithe ar nós d’éarlaisí a thabhairt ar ais. Féadfaidh an glacadóir socrú a dhéanamh chun deisiúcháin a dhéanamh, ach níl sé soiléir an bhfuil sé de dhualgas orthu é seo a dhéanamh nó an nglacann an glacadóir aon cheann de fhreagrachtaí tiarna talún.

Is féidir leat níos mó a léamh in Treoir do Thionóntaí Cónaithe maidir le Glacadóireacht a d’fhoilsigh Cónaidhm Bhaincéireachta agus Íocaíochtaí Éireann agus i leideanna do thionóntaí nuair a bhíonn réadmhaoin faoi ghlacadóireacht le Threshold.

Saincheisteanna cánach

Má tá do thiarna talún ina chónaí lasmuigh den Stát, ní mór duit cáin a asbhaint don chíos agus cuntas a thabhairt air do na Coimisinéirí Ioncaim.

Léigh tuilleadh faoin gceist seo inár ndoiciméad ar shaincheisteanna cánach do thionóntaí.

Má bhraitheann tú go bhfuil do chearta mar thionónta briste, tá roinnt bealaí agat chun é seo a chur ina cheart. Déanann ár ndoiciméad maidir le díospóidí a réiteach idir tiarnaí talún agus tionóntaí cur síos ar roinnt roghanna. Ina measc seo tá do chás a thabhairt chuig an mBord um Thionóntachtaí Cónaithe, a sholáthraíonn seirbhís réitigh díospóide do thionóntachtaí príobháideacha, AHB agus do mhic léinn ar leith. Nó dul i dteagmháil le haonad imscrúduithe agus smachtbhannaí an RTB chun gearán a dhéanamh faoi thiarnaí talún a sháraigh an reachtaíocht um thionóntachtaí cónaithe.

Cuireann Threshold seirbhís chomhairle agus faisnéise saor in aisce do thionóntaí ar fáil - féach 'Cá ndéanfaidh mé iarratas?' thíos – agus d’fhoilsigh siad bileog ar fhadhbanna a réiteach i rith do thionóntachta (pdf).

Mura bhfuil an réadmhaoin á cothabháil ag do thiarna talún i leith na gcaighdeán ceart, is féidir leat teagmháil a dhéanamh le d’údarás áitiúil, atá freagrach as caighdeáin a chur i bhfeidhm i dtithíocht ar cíos.

D’fhoilsigh an BTC Treoir maidir le Tiarnaí Talún/Tionóntaí Maithe, ina bhfuil eolas ginearálta do thiarnaí talún agus tionóntaí. Tá acmhainní breise áisiúla agus saoráid chomhrá gréasáin ag Ionad Ilfhreastail an BTC.

Tá bileog (pdf) ar an láithreán gréasáin Ionaid Comhairle Dlí Saor in Aisce (ICDS) ar chearta agus dualgais bhunúsacha tiarnaí talún agus tionóntaí.

Aimsigh níos mó eolais faoi chearta agus oibleagáidí do thiarna talún.