Na cearta ag atá tiarnaí talún agus na hoibleagáidí atá orthu

Más tiarna talún thú agus má tá talamh nó foirgneamh agat agus rinne tú é go léir nó cuid de a ligean ar léas le duine eile – tionónta. Má eascraíonn do phríomhchearta agus príomhoibleagáidí dlíthiúla mar thiarna talún ón dlí maidir le tiarnaí talún agus tionóntaí anuas ar ó aon léas nó comhaontú tionóntachta (scríofa nó labhartha) idir tú féin agus do thionónta.

Leagtar amach an phríomhreachtaíocht a rialaíonn na cearta agus oibleagáidí seo i gcóiríocht phríobháideach ar cíos sna hAchtanna um Thiarnaí Talún agus Tionóntaí, 1967 go 1994, an tAcht um Thionóntachtaí Cónaithe, 2004, an tAcht um Thionóntachtaí Cónaithe (Leasú), 2015 agus an tAcht um Pleanáil agus Forbairt (Tithíocht) agus Tionóntachtaí Cónaithe, 2016 agus An tAcht um Thionóntachtaí Cónaithe (Leasú) 2019.

Tá leagan comhdhlúite d’Acht 2004 curtha ar fáil ag an gCoimisiún um Athchóiriú an Dlí , ina n-ionchorpraítear gach leasú atá i bhfeidhm ón 1 Iúil 2019.

Má tá seomra á ligean ar cíos agat i do bhaile le do thionónta, áfach, ní thagann an tionóntacht faoin reachtaíocht um thionóntachtaí cónaithe (cé go gcumhdaítear árasán féinchuimsitheach a ligean ar cíos i do baile). Is féidir leat níos mó a léamh inár gcáipéis Faoiseamh ar sheomra a ligean ar cíos.

Ní féidir le léasanna nó comhaontuithe tionóntachta eile baint de na cearta atá agat faoin reachtaíocht, ach is féidir leat féin agus do thionónta comhaontú ar cheisteanna nach ndéileáiltear leo sa reachtaíocht.

D’fhoilsigh an Bord um Thionóntachtaí Cónaithe (an BTC) Treoir do Thiarnaí Talún Maithe. Tá acmhainní áisiúla agus saoráid labhartha gréasáin ina Ionad Ilfhreastail.

Tá tiarnaí talún, ar nós comhlachais tithíochta, comharchumann agus eagraíochtaí deonacha tithíochta dá macasamhail (ar a dtugtar comhlachtaí faofa tithíochta nó CFTanna) cumhdaithe ag an reachtaíocht um thionóntachtaí cónaithe agus bíonn formhór na gceart agus na n-oibleagáidí céanna acu a bhíonn ag tiarnaí talún príobháideacha. Tá roinnt difríochtaí ann, áfach, na rialacha maidir le athbhreithnithe cíosa, na híoschaighdeáin a theastaíonn agus an ceart atá ag an tiarna talún chun deireadh a chur le tionóntacht ina measc.

Cóiríocht do mhic léinn

Ón 15 Iúil 2019, tagann cóiríocht do mhic léinn faoi shainchúram an RTB agus tá sé cumhdaithe ag an reachtaíocht maidir le tionóntachtaí cónaithe. Ciallaíonn sé seo go bhfuil an chuid is mó de na cearta céanna ag tionóntaí i gcóiríocht mac léinn agus atá ag tionóntaí príobháideacha. Mar sin féin, tá roinnt difríochtaí ann, mar shampla, níl slándáil tionachta (cearta Cuid 4) ag tionóntaí mac léinn , agus d’fhéadfadh go mbeadh tiarnaí talún in ann rochtain a fháil ar cheantair phobail gan cead na dtionóntaí. Faigh tuilleadh eolais faoi na rialacha nua maidir le tionóntachtaí cóiríochta mac léinn ar shuíomh Gréasáin an RTB .

Tá ceart i dtaobh an mhéid seo a leanas agat:

• An cíos a shocrú
• An cíos ceart a fháil ar an dáta a bhíonn sé dlite – ach féach ‘Tionóntachtaí príobháideacha agus glacadóireacht' thíos
• Aon táillí a fháil a bhaineann leis an maoin (ciallaíonn seo cánacha agus dleachtanna nó íocaíochtaí)
• Deireadh a chur le tionóntacht i rith na chéad 6 mhí gan cúis a thabhairt
• Faoi chúinsí áirithe – deireadh a chur le tionóntacht níos déanaí
• Bheith curtha ar an eolas faoi cé a ghnáthchónaíonn sa mhaoin (ní áirítear leis seo cuairteoirí thar oíche nó gearrfhanacht)
• Bheith curtha ar an eolas ar aon deisiúcháin a theastaíonn
• Rochtain réasúnta a bheith faighte ar an maoin chun tabhairt faoi dheisiúcháin
• Gnáth-iniúchtaí a dhéanamh ag am a chomhaontaítear go frithpháirteach
• Díospóidí a atreorú chuig an BTC – ach amháin má chomhlíon tú an oibleagáid atá ort chun an tionóntacht a chlárú - féach thíos
• I gcás tionóntachtaí príobháideacha – cinneadh a dhéanamh cé acu an féidir nó nach féidir leis an tionónta tionóntacht a fholigean nó a shannadh. Má dhiúltaíonn tú ligean do thionónta tionóntacht a shannadh nó a fholigean, áfach, is féidir leis an diúltú seo an ceart a bhronnadh ar an tionónta chun deireadh a chur le tionóntacht téarma sheasta roimh a dáta éagtha.
• I gcás tionóntachtaí príobháideacha amháin – athbhreithniú a dhéanamh ar an gcíos gach 2 bhliain, murach go bhfuil an mhaoin i gCrios Brú Cíosa agus gur thosaigh an tionóntacht an 24 Nollaig 2016 (déantar cíosanna CFT a athbhreithniú gach 12 mhí, nó de réir an chomhaontaithe tionóntachta)

Is féidir leat níos mó a léamh inár gcáipéis Méaduithe cíosa i dtithíocht phríobháideach ar cíos.

Níl an ceart agat i dtaobh an mhéid seo a leanas:

• Teach do thionónta a iontráil gan chead
• Maoin do thionónta a ghlacadh nó a choimeád – fiú murar íoc siad an cíos
• Cíos níos airde ná an ráta margaidh a ghearradh ar an maoin
• Pionós a ghearradh ar do thionónta as díospóid a thabhairt aníos leis an BTC.

Mar thiarna talún, caithfidh tú an méid seo a leanas a dhéanamh:

• Cláraigh an tionóntacht gach bliain leis an BTCP agus nuashonraigh iad faoi aon athruithe ar an tionóntacht ar nós athrú cíosa. Tá clárú bliantúil i bhfeidhm ón 4 Aibreán 2022
• Leabhar Cíosa nó ráiteas den chíos a íocadh a thabhairt do do thionónta
• A chinntiú go mbaineann an mhaoin íoschaighdeáin áirithe amach (ach ní bhaineann na caighdeáin i dtaobh cuspóirí ullmhaithe bia, stórála agus níocháin le CFTanna)
• Taobh istigh den mhaoin a dheisiú agus a chothabháil go mbaineann sé an caighdeán céanna amach a bhain sé ag tús na tionóntachta
• Struchtúr na maoine a dheisiú agus a chothabháil
• Rátáil Fuinnimh Foirgnimh (BER) a thabhairt don mhaoin
• Tionóntaí a aisíoc as aon deisiúcháin a dhéanann siad a bhfuil tú féin freagrach astu
• An mhaoin a chur faoi árachas (mura féidir árachas a fháil, nó má bhíonn an costas míréasúnta, ní bhaineann an oibleagáid seo)
• Faisnéis a thabhairt don tionónta faoi aon ghníomhairí atá údaraithe chun déileáil thar do cheann (ar nós cuideachtaí bainistíochta, gníomhaireachtaí, ionadaithe pearsanta)
• A chinntiú gurb eol don tionónta conas teagmháil a dhéanamh leat nó le do ghníomhaire
• Fógra 90 lá a thabhairt do thionóntaí príobháideacha go ndéanfar athbhreithniú cíosa (ba cheart do CFTanna fógra a thabhairt “a luaithe is indéanta”)
• Fógra bailí scríofa a thabhairt do thionóntaí go gcuirfear deireadh leis an tionóntacht agus cloí leis na rialacha a bhaineann le deireadh a chur le tionóntacht.

Caithfidh tú a chinntiú, chomh maith, go gcomhlíonann na tionóntaí a n-oibleagáidí. Is féidir le haon duine a bhíonn thíos le teip ar do thionóntaí a n-oibleagáidí a chomhlíonadh gearán a dhéanamh i d’aghaidh leis an BTC.

Leis an Acht um Thionóntachtaí Cónaithe (Leasú) 2019 tugtar cumhachtaí leathnaithe don RTB tiarnaí talún a sháraíonn a n-oibleagáidí reachtúla mar thiarna talún a imscrúdú, a rabhadh agus a smachtú. Fiosróidh an RTB más rud é go ndéanann tiarna talún an méid seo a leanas:

• Ag neamhchomhlíonadh rialacha Crios Brú Cíosa
• Nach gcláraíonn sé tionóntachtaí leis an RTB agus nach gcoimeádann siad suas chun dáta iad maidir le hathruithe ar an gcíos
• Nach dtairgeann sé tionóntacht ar ais do thionónta, má bhíonn an mhaoin ar fáil le ligean ar cíos arís, agus iarradh ar an tionónta an mhaoin a fhágáil ar dtús toisc go raibh an tiarna talún ag díol na maoine, ag athrú a úsáide, athchóiriú mór á dhéanamh air, nó toisc go raibh sé de dhíth uirthi dóibh féin nó do neasteaghlach
• Soláthraíonn sé cúiseanna bréagacha nó míthreoracha chun deireadh a chur le tionóntacht

Faigh tuilleadh eolais faoi aonad imscrúduithe agus smachtbhannaí an RTB ar shuíomh Gréasáin an RTB .

Éarlaisí

Ní féidir leat cuid d’éarlais tionónta nó an éarlais iomlán a shiarchoinneáil ach sna cásanna seo a leanas:

• Níor thug an tionónta fógra ceart duit nuair a bhíonn deireadh á chur acu leis an tionóntacht
• Fágadh billí leat nár íocadh (leictreachas, gás etc.) nó níor íocadh cíos leat
• Rinne an tionónta díobháil a sháraíonn gnáthchaitheamh agus cuimilt

Foráiltear san Acht um Thionóntachtaí Cónaithe (Leasú), 2015 do scéim nua um chosaint éarlais tionóntachta. Níl éifeacht ag na forálacha seo go fóill.

Baineann na hAchtanna um Stádas Comhionann, 2000–2015 le ligin agus cóiríocht. Ní féidir le tiarnaí talún idirdhealú a dhéanamh in aghaidh tionóntaí féideartha ar an mbunús seo a leanas: inscne, stádas sibhialta, stádas teaghlaigh, gnéaschlaonadh, reiligiún, aois, míchumas, cineál nó ballraíocht den Lucht Siúil.

Ní féidir leat idirdhealú a dhéanamh in aghaidh tionónta nó tionónta féideartha mar gheall go bhfuil Íocaíocht Cúnaimh Tithíochta (ÍCT), Forlíonadh Cíosa nó aon íocaíocht leasa shóisialaigh sheachtainiúil eile á fáil acu. Ciallaíonn seo nach féidir leat a lua nuair a bhíonn cóiríocht á fógraíocht agat nach nglactar leis an ÍCT nó Forlíonadh Cíosa agus ní féidir leat a dhiúltú chun cóiríocht a ligean ar cíos le duine eile mar gheall go raibh íocaíocht leasa shóisialaigh á fáil acu. Is féidir níos mó a léamh ar láithreán gréasáin Choimisiún na hÉireann um Chearta an Duine agus Comhionannas.

Deireadh a chur le tionóntacht

Más mian leat deireadh a chur le tionóntacht a mhair níos mó ná 6 mhí, ní mór duit Fógra Foirceanta bailí i scríbhinn a sheirbheáil ar an tionónta . Ní mór duit cóip den Fhógra Foirceanta seo mar aon le Fógra um Fhilleadh Foirceanta (pdf) comhlánaithe a sheoladh chuig an RTB laistigh de 28 lá ó dhul in éag an dáta foirceanta tionóntachta. Is féidir leat tuilleadh a fháil amach faoi dheireadh a chur le tionóntacht ar shuíomh Gréasáin Ionad Ilfhreastail RTB .

Íocann tiarnaí talún cáin ar ioncam cíosa faoi córas féinmheasúnaithe na gCoimisinéirí Ioncaim. Is féidir leat an t-ús ar mhorgáistí a úsáideadh chun maoin ar cíos a cheannach, a fheabhsú nó a dheisiú nuair a bhí d’ioncam cíosa á dheimhniú ar mhaithe le cuspóirí cánach. Caithfidh tú a thaispeáint gur chláraigh tú gach tionóntacht sa mhaoin leis an BTC.

Tá méadú tagtha ar an méid úis is féidir leat a asbhaint ar na morgáistí seo le blianta beaga anuas:

• Roimh 2017, b’ionann é agus 75% den ús
• In 2017, b’ionann é agus 80% den ús
• In 2018, b’ionann é agus 85% den ús
• Ó 2019, is é 100% den ús é

Caitear le hús amhail fabhrú ar bhonn laethúil agus níl baint ag an dáta a ghlacadh an iasacht. Ní féidir ús a asbhaint ach i rith na tréimhse ina bhfuil an mhaoin ligthe.

Is féidir le tiarnaí talún a ligeann maoin chónaithe ar cíos ar feadh 3 bliana le tionóntaí a bhfuil tacaíochtaí tithíochta sóisialta á bhfáil acu an t-ús go léir a asbhaint a fhabhraítear i rith na tréimhse 3 bliana siúd. Áirítear le tacaíochtaí tithíochta sóisialta an Íocaíocht Cúnaimh Tithíochta, an Scéim Cóiríochta ar Cíos agus Forlíonadh Cíosa. Caithfidh tú gealltanas a chur faoi bhráid an BTC, ina luaitear go ngeallann tú chun maoin chónaithe a ligean le tionóntaí a bhfuil tacaíochtaí tithíochta sóisialta á bhfáil acu ar feadh for 3 bliana. Cláróidh an BTC na gealltanais seo ina Chlár Tionóntachtaí. Is féidir leat an fhoirm a fháil chun gealltanas a chlárú ar láithreán gréasáin an BTC (pdf).

Má ligeann tú seomra nó árasán i do bhaile ar cíos, tá tú díolmhaithe ó cháin ioncaim a íoc ar an tsuim a íocann do thionónta leat as cíos agus seirbhísí eile, a mhéid le €14,000 i mbliain chánach. Ní bhaineann an díolúine seo le hioncam a fhaigheann tú ó do réadmhaoin a ligean ar cíos le haghaidh liúntas gearrthéarmach.

Má tá cónaí ort lasmuigh d’Éirinn agus má íocann do thionónta cíos go díreach leat, caithfidh an tionónta cáin a asbhaint ón ollchíos agus é a chur i gcuntas do na Coimisinéirí Ioncaim. Má tá an cíos á íoc le gníomhaire bailiúcháin, ní mór don ghníomhaire bailiúcháin cuntas a thabhairt sa cháin. Is féidir leat níos mó a léamh inár gcáipéis ar saincheisteanna cánach do thionóntaí.

Is féidir faisnéise bhreise a léamh ar chreidmheasanna agus faoiseamh cánach do thithíocht.

Má tá riaráistí ag an morgáiste ar an áit chónaithe agus má cheap iasachtóir an mhorgáiste glacadóir, caithfidh do thionóntaí an cíos a íoc leis an nglacadóir, ach is tú féin atá freagrach go dlíthiúil as ceisteanna ar nós éarlaisí na dtionóntaí a thabhairt ar ais. Is féidir leis an nglacadóir a shocrú go ndéanfar deisiúcháin, ach níl sé soiléir cé acu an gá nó nach gá don ghlacadóir é seo a dhéanamh nó cé acu an nglacann nó nach nglacann an glacadóir le haon chinn d’fhreagrachtaí tiarna talún.

Is féidir leat níos mó a léamh in Treoir do Thionóntaí Cónaithe maidir le Glacadóireachta d’fhoilsigh Cónaidhm Bhaincéireachta agus Íocaíochtaí Éireann agus i gcomhairle ar ghlacadóirí a cheapadh le Threshold.

Chun tionóntacht a chlárú, chun gealladh le maoin a ligean ar cíos le tionóntaí a bhfuil tacaíochtaí tithíochta sóisialta a bhfáil acu, nó chun díospóid a réiteach le do thionónta, déan teagmháil le:

Residential Tenancies Board

PO Box 47

Clonakilty

Co. Cork

Ireland