Príomhinstitiúidí Stát na hÉireann

Is poblacht bhunreachtúil í Éire, rud a chiallaíonn go bhfuil na rialacha a chinneann an chaoi a ngníomhaíonn an Stát, an chaoi a ndéantar dlíthe, agus an chaoi ar cheart cumhacht a úsáid leagtha amach i mbunreacht i scríbhinn.

Ciallaíonn sé freisin go dtoghfaidh muintir na hÉireann na daoine ar mian leo go ndéanfaidh siad ionadaíocht orthu, iad a rialú, agus dlíthe a dhéanamh thar a gceann.

Tá príomhinstitiúidí an Stáit bunaithe i mBunreacht na hÉireann agus is ansin a bhfuil cur síos déanta orthu. Tá an chumhacht chun an Stát a rith roinnte ina 3 bhrainse ar leithligh:

• An reachtas (nó an brainse reachtach)
• An feidhmeannas (nó an brainse feidhmiúcháin)
• Na breithiúna (nó an brainse breithiúnach)

Tá iarracht déanta sa Bhunreacht na cumhachtaí seo a choinneáil scartha chun a chinntiú nach bhfuil an iomarca cumhachta i lámha institiúid amháin sa Stát.

Deir Bunreacht na hÉireann gur ó mhuintir na hÉireann a eascraíonn cumhacht uile an Stáit.

Deir sé freisin go bhfuil an chumhacht chun rialú roinnte idir an reachtas, an feidhmeannas agus na breithiúna.

Is é an reachtas cumhacht reachtóireachta an Stáit. Ní féidir ach an Oireachtas (an pharlaimint náisiúnta), agus an tUachtarán mar cheannaire, dlíthe a dhéanamh in Éirinn. Féach ‘An brainse reachtach’ thíos.

Ciallaíonn an chumhacht feidhmiúcháin an chumhacht an dlí a fhorfheidhmiú, ranna an Stáit a reáchtáil agus clár oibre an Oireachtais a shocrú. Tá cumhacht feidhmiúcháin an Stáit ag an rialtas, faoi stiúir an Taoisigh. Féach ‘An Feidhmeannas’ thíos.

Ciallaíonn an chumhacht bhreithiúnach an chumhacht an dlí a léirmhíniú. Tá an chumhacht seo ag córas cúirteanna na hÉireann, lena n-áirítear an chumhacht chun cinneadh a dhéanamh an bhfuil píosa reachtaíochta nó dlí míbhunreachtúil. Féach ‘Na breithiúna’ thíos.

Leagtar amach sa Bhunreacht an chaoi ar chóir do na cumhachtaí stáit seo oibriú, agus cuireann sé srianta agus ceartúcháin i bhfeidhm chun institiúidí a chosc ó an iomarca cumhachta a bheith acu.

Ciallaíonn an chumhacht reachtach an chumhacht chun dlíthe a dhéanamh. Déanann an tOireachtas é seo trí reachtaíocht a thabhairt isteach agus a leasú. Tugann Airteagail 15 go 27 den Bhunreacht an chumhacht seo don pharlaimint náisiúnta nó don Oireachtas. Cuimsíonn an tOireachtas:

• An Dáil
• An Seanad
• An tUachtarán

Is í príomhfheidhm an Oireachtais dlíthe nua a dhéanamh. Tosaíonn dlíthe nua mar Bhillí, agus caithfidh an Dáil agus an Seanad iad a phlé agus a rith sa dá theach sular féidir leis an Uachtarán an bille a shíniú ina dhlí. Mura ndéanann an Seanad bille a rith, is féidir leis an Dáil an bille a chur ina dhlí fós, ach caithfidh sé é sin a dhéanamh laistigh de 180 lá. Nuair a dhéantar bille ina dhlí, tugtar Acht de chuid an Oireachtais air.

Is féidir le haon TD reatha (Teachta Dála, an t-ainm a thugtar ar bhaill tofa den Dáil) nó Seanadóir bille a fhoilsiú agus iarracht a dhéanamh go rithfidh an Teach é, ach caithfidh tacaíocht an rialtais a bheith ag an mBille má bhaineann sé le hairgead poiblí a chaitheamh (billí airgid).

Tá sé de chumhacht ag an Uachtarán bille a tharchur chuig an gCúirt Uachtarach chun breithiúnas a lorg ar an bhfuil an dlí bunreachtúil.

Toghtar TDanna in olltoghcháin, a chaithfear a reáchtáil gach 5 bliana ar a laghad. Ceapann an Taoiseach Seanadóirí, nó toghtar iad i dtoghcháin Seanaid, a tharlaíonn tar éis olltoghchán a reáchtáil.

Toghann an tOireachtas an rialtas freisin agus ritheann sé buiséid do ranna rialtais.

Tugann Airteagal 28 den Bhunreacht cumhacht feidhmiúcháin don rialtas.

Cuimsíonn cumhacht feidhmiúcháin an chumhacht dlíthe a fhorghníomhú nó a chur i gcrích le cúnamh na státseirbhíse, an fhórsa phóilíneachta agus an airm. Is é an Taoiseach ceann an rialtais, é/í ainmnithe ag an Dáil. Ainmníonn an Taoiseach leascheannasaí (an Tánaiste) agus comh-aireacht airí chun freagracht a ghlacadh as na ranna rialtais.

Is gnách gurb é an páirtí is mó sa Dáil a bhunaíonn an rialtas tar éis olltoghcháin. Tugtar comhrialtas ar rialtas a bhunaítear ó dhá pháirtí nó níos mó.

Caithfidh 7 mball ar a laghad a bheith ag an Rialtas (a chaithfidh an Taoiseach, an Tánaiste agus an tAire Airgeadais a bheith san áireamh), agus 15 bhall ar a mhéad. Is féidir 2 Sheanadóir ar a mhéad a cheapadh mar Airí Stáit.

Tá an rialtas freagrach do Dháil Éireann, agus ní mhairfidh sé gan tacaíocht ó thromlach na TDanna.

Ciallaíonn an chumhacht bhreithiúnach an chumhacht an dlí a léirmhíniú agus a chur i bhfeidhm maidir le díospóidí agus coimhlintí a thagann chun cinn idir an Stát agus an duine aonair agus díospóidí agus coimhlintí a thagann chun cinn idir daoine. Tugann Airteagail 34 go 37 den Bhunreacht an chumhacht seo do na cúirteanna.

Faoi Airteagal 35, tá breithiúna na gcúirteanna neamhspleách ar an rialtas agus ní féidir iad a chur as oifig ach trí rún ó dhá theach an Oireachtais ar chúiseanna mí-iompair nó éagumais.

Ceapann an tUachtarán breithiúna, a ghníomhaíonn ar chomhairle an Rialtais. Tugann an Bord Comhairleach um Cheapacháin Bhreithiúnacha comhairle don Rialtas maidir le hiarrthóirí oiriúnacha don bhinse.

Is féidir leat tuilleadh a léamh faoi:

• An Chúirt Dúiche
• An Chúirt Chuarda
• An Ard-Chúirt
• An Chúirt Achomhairc
• An Chúirt Uachtarach

Tithe an Oireachtais

Teach Laighean

Sráid Chill Dara

Baile Átha Cliath 2 2

Éire

Íosghlao: Tel: (01) 618 3000

Láithreán gréasáin: http://www.oireachtas.ie/

Rphost: info@oireachtas.ie

an tSeirbhís Chúirteanna

15-24 Sráid an Fhionnuisce Thuaidh

Margadh na Feirme

Baile Átha Cliath 7

Éire

Teil: +353 (0)1 888 6000

Láithreán gréasáin: http://www.courts.ie

Roinn an Taoisigh

Tithe an Rialtais

Sráid Mhuirfean Uachtarach

Baile Átha Cliath 2

Éire

Teil: +353 (0)1 6194000

Íosghlao: 1890 227 227

Facs: +353 (0)1 6763302

Láithreán gréasáin: http://www.taoiseach.gov.ie