Dáil Éireann

Tá Dáil Éireann ar cheann de Thithe an Oireachtais, an pharlaimint náisiúnta. Is é teach uachtarach an Oireachtais an Seanad.

Tugtar TDanna – Teachta Dála (nó Teachtaí Dála) ar chomhaltaí tofa Dháil Éireann. Toghtar Teachtaí Dála go díreach chuig an Dáil in olltoghchán. Má bhíonn folúntas sa Dáil, líonfar an suíochán trí fhothoghchán.

Deir an Bunreacht nach féidir le líon na dTeachtaí Dála a bheith níos mó ná duine amháin in aghaidh gach 20,000 den daonra agus nach féidir leis a bheith níos lú ná duine amháin in aghaidh gach 30,000.

Tá 160 TD ann faoi láthair.

Tá Éire roinnte ina 39 toghcheantar agus ní mór do gach toghcheantar triúr comhaltaí ar a laghad a thoghadh chun na Dála.

Is cuid de bhrainse reachtaíochta (nó dlí) Stát na hÉireann í an Dáil. Toghann a chomhaltaí an Taoiseach agus an Rialtas freisin tar éis olltoghcháin.

Ar 30 Lúnasa 2023, d’fhoilsigh an Coimisiún Toghcháin a athbhreithniú ar thoghcheantair na hÉireann ar 30 Lúnasa 2023.

Molann an tuairisc:

• Méadaítear líon na dTeachtaí Dála i nDáil Éireann go 174 (ó 160)
• Méadaítear líon na dtoghcheantar Dála go 43 (ó 39)

Breithneoidh an tOireachtas an tuarascáil iomlán agus beidh a moltaí (pdf) ag an Oireachtas lena mbreithniú. Má ghlacann an tOireachtas leis na hathruithe, rithfear ina ndlí iad agus thiocfadh siad i bhfeidhm roimh an chéad olltoghchán eile.

Le bheith incháilithe do bhallraíocht na Dála, ní mór duit a bheith:

• Saoránach Éireannach
• 21 ar a laghad

Ní féidir leat a bheith araon i do bhall den Dáil ach oiread agus:

• Ball d’údarás áitiúil (go dtí 2003, bhíothas in ann a bheith ina Chomhairleoir tofa agus ina TD)
• Comhalta de Pharlaimint na hEorpa (FPE), nó oifigeach sinsearach eile in institiúid de chuid an Aontais Eorpaigh
• Comhalta den Gharda Síochána nó comhalta lánaimseartha d’Óglaigh na hÉireann
• Státseirbhíseach, mura gceadaíonn do chonradh go sonrach é
• Pianbhreith príosúin níos faide ná 6 mhí a chur isteach
• An tUachtarán, Seanadóir, an tArd-Reachtaire Cuntas agus Ciste nó breitheamh

Is é do Theachta Dála d’ionadaí tofa i nDáil Éireann.

Is féidir le TD a bheith mar chuid de pháirtí polaitíochta nó neamhspleách. De ghnáth, is é an páirtí a bhfuil an líon is mó Teachtaí Dála aige a fhoirmíonn an Rialtas. Tar éis olltoghcháin, mura bhfuil dóthain Teachtaí Dála tofa ag páirtí ar bith chun rialtas a bhunú, d'fhéadfadh páirtí níos lú (nó páirtithe) dul i bpáirt le páirtí níos mó chun comhrialtas a bhunú, nó d'fhéadfadh go mbeadh comhaontú ann chun tacú le rialtas cé nach bhfuil tromlach na dTeachtaí Dála (rialtas mionlaigh) acu.

D’fhéadfaí TD atá mar chuid den rialtas a roghnú mar Aire Stáit. Mura bhfuil TD mar chuid den rialtas, b’fhéidir go dtacódh siad leis an rialtas, nó go mbeidís ina bhfreasúra.

Obair áitiúla TD

Tá róil náisiúnta agus áitiúla araon ag Teachtaí Dála. Mar d’ionadaí áitiúil, is féidir le TD ceisteanna a chur sa Dáil nó ceisteanna a ardú atá tábhachtach duit féin nó do do cheantar áitiúil. Tá clinicí dáilcheantair ag an gcuid is mó de na Teachtaí Dála, áit ar féidir leat bualadh leo agus ceisteanna a d’fhéadfaí a ardú sa Dáil nó sna PQanna a phlé. Tá liosta iomlán de na Teachtaí Dála reatha foilsithe ar Oireachtas.ie.

Obair TD ar fud na tíre

Is cuid thábhachtach d’fheidhm reachtóireacht Dháil Éireann iad na Teachtaí Dála. Is féidir leo reachtaíocht nua a mholadh, fiú mura bhfuil siad mar chuid den rialtas (i mBillí Comhaltaí Príobháideacha). Déanann siad díospóireacht ar reachtaíocht mholta, scrúdaíonn siad dréachtaí agus molann siad leasuithe. Ar deireadh, vótáil siad ar an reachtaíocht, a rachaidh, má ritheann sí, go dtí an Seanad chun go ndéanfar díospóireacht uirthi agus go ndéanfar vótáil uirthi.

Ceapann na Teachtaí Dála an Taoiseach agus an Rialtas tar éis olltoghcháin.

D’fhéadfadh TD suí ar choiste speisialtóra, a d’fhéadfadh comhairle a chur ar an Dáil ar raon leathan saincheisteanna reachtaíochta, sóisialta, eacnamaíocha agus airgeadais. Féadfaidh TD suí ar choiste freisin a bhreathnaíonn ar chaiteachas an Rialtais, nó a scrúdaíonn obair roinne rialtais ar leith (mar shampla, an Comhchoiste Sláinte). Scrúdaíonn coistí dréacht-reachtaíocht freisin.

Nuair a chuirtear Dáil nua le chéile tar éis olltoghcháin, is é an chéad rud a dhéanann sé ná Ceann Comhairle a thoghadh as comhaltaí na Dála (TD).

Is é an Ceann Comhairle cathaoirleach na Dála, agus tá sé freagrach as:

• Ord a choimeád sa Dáil
• Ag glaoch ar bhaill labhairt
• Cinntiú go leanann gnó na Dála na rialacha nós imeachta sa Dáil (na buanorduithe)
• An Coiste um Nós Imeachta a rith, a bhreithneoidh athruithe ar na buanorduithe
• An vótáil a mhaoirsiú, na vótaí a chomhaireamh agus na torthaí a fhógairt

Cé gur ball de pháirtí polaitíochta é an Ceann Comhairle, caithfidh sé nó sí gníomhú go neamhchlaonta agus iarracht a dhéanamh a chinntiú go gcaitear go cothrom le gach páirtí agus comhalta neamhspleách.

Atoghadh an Ceann Comhairle go huathoibríoch chuig an gcéad Dáil eile, agus ní gá dó dul san iomaíocht in olltoghchán.

Bíonn an vóta réitigh ag an gCeann Comhairle nuair a bhíonn comhionannas vótaí sa Dáil.

Is féidir le Teachtaí Dála ceisteanna a chur ar an Taoiseach agus ar airí rialtais. Tugtar Ceisteanna Parlaiminte nó CPanna orthu seo.

Freagraíonn an Taoiseach ceisteanna ar an Máirt ar chúrsaí a bhaineann lena roinn féin. Freagraíonn airí rialtais eile ceisteanna ar bhonn róta. Ciallaíonn sé seo go nglacann siad sealanna le ceisteanna a fhreagairt, agus déantar an róta arís gach 5 seachtaine nó mar sin.

Ní féidir le TD níos mó ná 2 cheist ó bhéal a chur ar Aire, nó 3 cheist ó bhéal ar an Taoiseach, ach níl aon teorainn leis an líon ceisteanna scríofa is féidir a chur. Gach lá tugtar tús áite do 5 cheist ó bhéal.

Ní mór fógra 3 lá a thabhairt don Aire le haghaidh ceisteanna ó bhéal tosaíochta agus 4 lá d’fhógra le haghaidh ceisteanna eile. Féadfaidh an Ceann Comhairle glacadh le ceisteanna faoi cheist phráinneach ar ghearrfhógra. Tugtar ceisteanna fógra príobháideach orthu seo agus tógtar iad ag deireadh am na gceisteanna.

Foilsítear CPanna agus freagraí ar shuíomh Gréasáin an Oireachtais.

Leagtar amach i mBunreacht na hÉireann na cearta agus na pribhléidí a bhaineann le Teachtaí Dála agus Seanadóirí agus iad i mbun a gcuid oibre san Oireachtas.

Ní ceadmhach Teachtaí Dála a ghabháil agus iad ag dul go Tithe an Oireachtais nó ag filleadh ó Thithe an Oireachtais. Ní bhaineann sé seo le gabháil mar gheall ar thréas, feileonacht (coir thromchúiseach nach mór a thriail os comhair giúiré) nó sárú na síochána. Ní chiallaíonn an phribhléid seo go bhfuil Teachtaí Dála díolmhaithe ó ionchúiseamh.

Ní féidir Teachtaí Dála a agairt mar gheall ar chlúmhilleadh bunaithe ar óráid a tugadh sa Teach. Má chreideann duine den phobal go bhfuil clúmh déanta ag TD orthu san Oireachtas, féadfaidh siad aighneacht a dhéanamh chuig an gCoiste Dála ar Phribhléidí agus Maoirseacht Parlaiminte. Má fhaightear amach gur bhain TD mí-úsáid as an bpribhléid seo, is féidir leis an gCoiste iad a smachtú.

Is féidir leis an Dáil suí ar feadh 5 bliana ar a mhéid. Ciallaíonn sé seo go gcaithfidh olltoghchán a bheith ann gach 5 bliana ar a laghad. Níl aon tréimhse íosta ann le haghaidh ré na Dála.

Is féidir leis an Taoiseach iarraidh ar an Uachtarán an Dáil a lánscoireadh am ar bith. Ní féidir leis an Uachtarán diúltú é seo a dhéanamh ach amháin mura bhfuil tacaíocht tromlach ag an rialtas sa Dáil.

Féadfar olltoghchán a ghairm freisin más rud é:

• Tá vóta mímhuiníne caillte ag an Taoiseach agus ag an rialtas sa Dáil. Faoi Bhunreacht na hÉireann, caithfidh an Taoiseach agus an rialtas éirí as nuair a bhunaítear rialtas nua.
• Tá comhpháirtí comhrialtas (páirtí níos lú a cheanglaíonn páirtí níos mó chun rialtas a bhunú) tar éis a thacaíocht don rialtas a tharraingt siar.

Sa dá chás, seans go mbeidh páirtithe an fhreasúra in ann rialtas a bhunú agus Taoiseach nua a thoghadh gan olltoghchán a bheith ar siúl.

Nuair a bheidh an Dáil lánscortha, ní mór olltoghchán a bheith ann laistigh de 30 lá.