Dífhostú éagórach

Má dhífhostaítear thú ó d’obair, meastar go bhfuil an dífhostú ‘éagórach’ láithreach bonn má dhífhostaítear thú ar na cúiseanna seo a leanas:

• Ballraíocht (nó ballraíocht bheartaithe) de cheardchumann, nó tabhairt faoi ghníomhaíochtaí ceardchumainn
• Tuairimí reiligiúnacha nó polaitiúla
• Imeachtaí dlíthiúla in aghaidh fostóra nuair is páirtí nó finné thú leo
• Cineál, dath craicinn, gnéaschlaonadh, aois nó ballraíocht de phobal an Lucht Siúil
• Toircheas, leanbh a thabhairt ar an saol, cothú cíche nó aon cheisteanna eile a bhaineann le toircheas nó le breith (cosúil le freastal ar ranganna réamhbhreithe)
• Cearta a fháil faoin reachtaíocht i leith saoire mháithreachais, saoire uchtaíoch, saoire atharthachta, saoire chúramóra, saoire thuismitheoireachta nó saoire force majeure
• Roghnú éagórach don iomarcaíocht

Nochtadh cosanta a dhéanamh (is é sin, nuair a thugann tú buarthaí chun solais faoi éagóir fhéideartha ag an obair) faoin Acht um Nochtadh Cosanta, 2014

Titeann dífhostú éagórach amach sna cásanna seo a leanas:

• Cuireann d’fhostóir deireadh le do chonradh fostaíochta, i ndiaidh nó gan fógra a thabhairt
• Cuireann tú deireadh le do chonradh fostaíochta, i ndiaidh nó gan fógra a thabhairt, mar gheall ar iompar d’fhostóra. Tugtar dífhostú inchiallaithe air seo.

Cad nach gcuirtear san áireamh mar dhífhostú ‘éagórach’?

Níl do dhífhostú ón obair ‘éagórach má eascraíonn sé as:

• Do chumas, inniúlacht nó do cháilíochtaí don phost
• D’iompar (d’iompraíocht)
• Níl tú in ann oibriú (nó leanúint d’oibriú) sa phost a bhí agat gan an dlí a shárú (mar shampla, má bhaineann tiomáint le do phost agus má dhéantar thú a dhícháiliú go dlíthiúil ó thiomáint.)
• D’iomarcaíocht (is féidir níos mó a léamh faoi iomarcaíocht thíos)

Cúis chóir le haghaidh dífhostú, sa chuid is mó de na cásanna, í iomarcaíocht. B’fhéidir go bhfuil forais (cúiseanna) agat le gearán a dhéanamh, áfach, má roghnaíodh thú go héagórach le haghaidh iomarcaíochta, nó má bhraitheann tú nach raibh aon fhíorghá le hiomarcaíocht.

Mura gur féidir le d’fhostóir a chruthú go raibh fíorchás iomarcaíochta ann agus gur chloígh siad le nósanna imeachta cothroma, b’fhéidir go gceapfar go bhfuil do dhífhostú ‘éagórach’.

Má dhéanann tú éileamh ar dhífhostú éagórach, ní féidir leat iomarcaíocht a éileamh freisin.

Láimhseálann an Coimisiún um Chaidreamh san Áit Oibre éilimh ar dhífhostú éagórach. Is féidir leat éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach má shásaíonn tú na riachtanais seo a leanas:

Teorainneacha ama

Caithfidh tú gearán a dhéanamh faoi dhífhostú éagórach laistigh de 6 mhí tar éis go ndearnadh an dífhostú. Faoi na hAchtanna um Dhífhostú Éagórach, is é ‘dáta do dhífhostaithe’ an dáta a éagann d’fhógra.

Is féidir leat léamh faoin tréimhse íosta d’fhógra reachtúil, agus a sheiceáil an dtugtar tréimhse níos faide d’fhógra i do chonradh fostaíochta.

Is féidir síneadh ama 6 mhí eile a chur leis an teorainn ama 6 mhí, ach amháin má tá ‘cúis réasúnta’ leis an moill.

Fad na seirbhíse

De ghnáth, caithfidh gur sholáthair tú seirbhís leanúnach ar a laghad 12 mhí le do d’fhostóir sular féidir leat éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach.

Eisceachtaí le riail ‘fad na seirbhíse’

Má d’oibrigh tú do d’fhostóir ar feadh níos giorra ná 12 mhí, b’fhéidir gur féidir leat éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach má rinneadh thú a dhífhostú ar na cúiseanna seo a leanas:

• Ballraíocht nó gníomhaíocht cheardchumainn
• Toircheas, leanbh a thabhairt ar an saol, cothú cíche nó aon cheisteanna a bhaineann le toircheas nó le breith
• Cearta a fháil faoin reachtaíocht i leith saoire mháithreachais, saoire uchtaíoch, saoire atharthachta, saoire chúramóra, saoire thuismitheoireachta, saoire force majeure nó an phá íosta náisiúnta
• Nochtadh cosanta a dhéanamh

Má sholáthair tú níos lú ná seirbhís bhliana agus murar chloígh d’fhostóir le nósanna imeachta cothroma nuair a rinne siad thú a dhífhostú, b’fhéidir go mbeidh tú in ann éileamh a dhéanamh faoi Alt 20(1) den Acht Caidrimh Thionscail, 1969. Níl aon mholadh a dhéanann an Chúirt ina cheangal dlí ar an bhfostóir, áfach.

Dífhostú bunaithe ar idirdhealú

Tá dífhostú bunaithe ar aon cheann de na 9 bhforas seo a leanas i ngeall ar idirdhealú neamhdhleathach:

• Inscne
• Stádas sibhialta
• Stádas teaghlaigh
• Aois
• Míchumas
• Creideamh reiligiúnach
• Cineál
• Gnéaschlaonadh
• Ballraíocht de Phobal an Lucht Siúil

Mar shampla, má fostaíodh thú ar feadh níos lú ná bliain, b’fhéidir nach mbeidh tú in ann éileamh a dhéanamh faoin reachtaíocht um dhífhostú éagórach. Ach, b’fhéidir go mbeidh tú in ann gearán faoi ‘dífhostú idirdhealaitheach’ a dhéanamh. Is féidir leat léamh faoi dhíospóidí faoi idirdhealú a láimhseáil.

Stádas fostaíochta

Chun go meastar gur ‘fostaí’ thú, caithfidh tú oibriú d’fhostóir faoi ‘conradh seirbhíse’. Ní hionann seo agus ‘conradh le haghaidh seirbhísí’, nuair a thugann conraitheoir nó oibrí féinfhostaithe faoi sheirbhís ar mhaithe le luach saothair a fháil. Is féidir níos mó a léamh faoi do stádas fostaíochta a thuiscint.

Má oibríonn tú do ghníomhaireacht, is féidir leat éileamh a dhéanamh, go ginearálta, faoi na hAchtanna um Dhífhostú Éagórach in aghaidh an fhostóra a d’fhostaigh tú ón ngníomhaireacht. Is féidir leat léamh faoi fhostaithe gníomhaireachta.

Eolas fíriciúil ar dhífhostú:

Caithfidh go ndearnadh thú a dhífhostú chun éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach. Is í an t-aon eisceacht i gcásanna dífhostaithe inchiallaithe, nuair a mhaíonn tú gur chuir gníomhartha d’fhostóra i do leith brú ort éirí as an bpost.

Má chuireann d’fhostóir ina aghaidh gur thit dífhostú amach, caithfidh tú a chruthú gur thit sé amach. A luaithe a chruthaíonn tú gur tharla an dífhostú, is féidir le d’éileamh ar dhífhostú éagórach leanúint ar aghaidh go dtí an CCÁO.

Ní féidir leat éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach sna cásanna seo a leanas:

(a) Is fostaí faoi 16 bliana d’aois thú, nó is fostaí thú a bhain an ghnáthaois scoir 65 bliain amach, nó nach bhfuil cumhdaithe ag na hAchtanna um Íocaíochtaí Iomarcaíochta mar gheall ar d’aois

(b) Oibríonn tú do neasghaol i dteach príobháideach nó ar fheirm, ina gcónaíonn sibh beirt sa teach nó ar an bhfeirm chéanna

(c) Is ball de na Fórsaí Cosanta thú

(d) Is ball den Gharda Síochána thú

(e) Tá páirt á glacadh agat in oiliúint lánaimseartha nó i bprintíseacht

(f) Is oifigeach le boird oideachais agus oiliúna, bainisteoir contae nó cathrach, nó is príomhfheidhmeannach FSS thú

(g) Tá tú fostaithe faoi chonradh téarma sheasta/sainchuspóra – beidh an conradh seo i scríbhinn, déanfaidh tú agus d’fhostóir é a shíniú, agus luafar ann nach bhfuil feidhm ag na hAchtanna um Dhífhostú Éagórach mura ndéantar thú a dhífhostú ach mar gheall gur tháinig deireadh leis an gconradh téarma sheasta

(h) Is fostaí thú a oibríonn lasmuigh den Stát (murach go bhfuil tú i do chónaí nó go bhfuil sainchónaí ort sa Stát agus go gcónaíonn d’fhostóir sa Stát fad a bhíonn an conradh i bhfeidhm)

(i) Is printíseach reachtúil thú a dhéantar a dhífhostú laistigh de 6 mhí tar éis gur chuir tú tús le do phrintíseacht, nó laistigh de mhí amháin tar éis an phrintíseacht a chríochnú

(j) Is fostaí thú ar promhadh nó atá ag tabhairt faoi oiliúint ar feadh a fhaide le bliain amháin ag tús na fostaíochta, nuair a shonraítear fad do phromhaidh nó d’oiliúna sa chonradh scríofa fostaíochta

(k) Is fostaí thú a dhífhostaítear i rith oiliúna chun cáiliú nó clárú mar altra nó d’fhostaíocht shonraithe eile pharaimhíochaine

Eisceachtaí

Má bhaineann pointí (b), (e), (i), (j) nó (k) leat, is féidir leat éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach má eascraíonn an dífhostú as:

• Toircheas, leanbh a thabhairt ar an saol nó cothú cíche
• Cearta a fháil faoi na hAchtanna um Chosaint Máithreachais, 1994 agus 2004
• Cearta a fháil i leith saoire uchtaíoch nó saoire uchtaíoch bhreise, saoire atharthachta, saoire thuismitheoireachta, saoire thuismitheora, saoire force majeure nó saoire chúramóra

Má bhaineann pointí (a) nó (d) leat, is féidir leat éileamh a dhéanamh fós féin ar dhífhostú éagórach má dhífhostaítear thú as saoire thuismitheoireachta, saoire force majeure nó saoire chúramóra a ghlacadh.

Má bhaineann pointí (d) nó (e) leat, is féidir leat éileamh a dhéanamh fós féin ar dhífhostú éagórach má dhífhostaítear thú as nochtadh cosanta.

Nóta: Ní féidir leat éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach má d’inis d’fhostóir duit i scríbhinn nuair a thosaigh tú ag oibriú go dtiocfaidh deireadh le d’fhostaíocht nuair a fhillfidh fostaí eile ó shaoire mháithreachais, saoire uchtaíoch, saoire atharthachta nó saoire chúramóra.

Má shásaíonn tú coinníollacha áirithe (féach ‘An féidir liom éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach?’ thuas), is féidir leat éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach in aghaidh d’fhostóra.

Má ghlacann d’fhostóir leis go ndearnadh dífhostú, caithfidh siad a thaispeáint duit go raibh forais chóra ann leis an dífhostú. Meastar go bhfuil dífhostú éagórach láithreach bonn mura féidir le d’fhostóir forais shubstainteacha (cúiseanna substainteacha) a thaispeáint chun údar a thabhairt leis. Ní bhíonn seo i gceist freisin i gcásanna dífhostaithe inchiallaithe.

Iarr ar d’fhostóir ráiteas scríofa a thabhairt ina dtugtar na cúiseanna gur dífhostaíodh thú. Ba cheart do d’fhostóir an ráiteas a thabhairt duit laistigh de 14 lá tar éis gur iarr tú air. A luaithe a fhaigheann tú an ráiteas scríofa seo, is féidir leat do ghearán a dhéanamh leis an gCoimisiún um Chaidreamh san Áit Oibre (an CCÁO).

Conas éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach

Éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach trí úsáid a bhaint as foirm ghearáin ar líne an CCÁO.

Caithfidh tú do ghearán a dhéanamh laistigh de 6 mhí i ndiaidh gur tharla an dífhostú (is é sin, 6 mhí ón dáta a tháinig deireadh le d’fhógra). Is féidir síneadh ama 6 mhí eile a chur leis an teorainn ama, ach amháin má tá ‘cúis réasúnta’ leis an moill.

Is féidir leat eolas breise a léamh faoi conas gearán a dhéanamh, sonraí faoi phróiseas breithnithe an CCÁO san áireamh.

Cad é an chéad rud eile a tharlóidh?

Socróidh oifigeach breithniúcháin (ar a dtugtar breithneoir freisin) ag an CCÁO éisteacht le cinneadh a dhéanamh ar cibé acu an raibh nó nach raibh do dhífhostú cóir.

Is féidir leis an mbreithneoir iallach a chur ar fhinnéithe freastal ar an éisteacht agus fianaise a thabhairt i do chás.

Má dheimhníonn an breithneoir go ndearnadh thú a dhífhostú go héagórach, cuirtear na roghanna seo a leanas ar fáil duit:

• Do phost a fháil ar ais
• Cúiteamh a fháil don chaillteanas tuillimh is cúis leis an dífhostú – féach ‘Má éiríonn le d’éileamh’ thíos

Mura bhfuil tú sásta le cinneadh an bhreithneora, is féidir leat é a achomharc leis an gCúirt Oibreachais.

Má éiríonn le d’éileamh ar dhífhostú éagórach, is féidir leis an CCÁO (nó an Chúirt Oibreachais) athfhostú, aischur i bpost nó cúiteamh a bhronnadh ort.

Aischur i bpost

Ciallaíonn aischur i bpost go gcaitear leat faoi mar nach ndearnadh thú a dhífhostú riamh.

Má dhéantar thú a aischur i do phost, tá an ceart agat aisíocaíocht a fháil do thuilleamh a chaill tú idir dáta an dífhostaithe agus dáta na héisteachta. Tá ceart agat freisin aon athruithe fabhracha ar na téarmaí fostaíochta i rith na tréimhse sin a fháil, cosúil le hardú pá.

Athfhostú

Ciallaíonn sé seo go dtabharfar do phost ar ais duit ó dháta áirithe, mar shampla, dáta chinneadh an CCÁO. Ciallaíonn sé seo nach bhfuil ceart agat cúiteamh a fháil d’aon chaillteanas tuillimh.

Úsáidtear athfhostú nuair a mheasann an breithneoir gur chuir an fostaí leis an dífhostú, cé go raibh an dífhostú ann féin éagórach.

Cúiteamh

Is é cúiteamh nuair a fhaigheann tú íocaíocht i leith do chaillteanais airgeadais (ní fhaigheann tú do phost ar ais). Is é an toradh is coitianta i gcásanna dífhostaithe éagóraigh.

Go ginearálta, is é an cúiteamh uasta ná pá 2 bhliain. Ach, má dífhostaíodh tú as nochtadh cosanta a dhéanamh, is é pá 5 bliana an t-uasmhéid. Ní féidir leat cúiteamh a éileamh i leith cur isteach ar do mhothúcháin nó strus a d’eascair ón dífhostú.

Nuair a bhíonn cúiteamh á bhronnadh, cuireann an CCÁO na tosca seo a leanas san áireamh:

Tuilleamh atá á chailleadh agat faoi láthair

Seo do chaillteanas tuilleamh ó dháta an dífhostaithe go dtí éisteacht d’éilimh. Asbhaintear aon airgead a thuilleann tú i rith na tréimhse seo ó shuim an chúitimh, agus ó aon íocaíocht a fuair tú in ionad fógra nuair a dífhostaíodh thú.

De réir an dlí, caithfidh tú do chaillteanais a laghdú i rith na tréimhse ón dífhostú go dtí an éisteacht. Déanann tú seo trí bheith ar fáil d’obair agus trí fhostaíocht eile a lorg.

Mura bhfuil tú thíos le haon chaillteanas mar gheall, mar shampla, gur ghlac tú le fostaíocht eile láithreach i ndiaidh gur dífhostaíodh thú, tá ceart agat cúiteamh luach pá 4 seachtaine a fháil.

Tuilleamh a chaillfidh tú amach anseo

Measúnaítear an tuilleamh a chaillfidh tú amach anseo, bunaithe ar cé chomh fada is dóchúil a ghlacfaidh sé ort post nua a fháil.

Do chaillteanas pinsin (más ann dó)

Ríomh é seo ar conas a d’imir an dífhostú éagórach tionchar ar do theidlíochtaí pinsin.

An chosaint reachtúil a chaill tú

Déileálann an ríomh seo le haon chosaint a d’fhéadfadh gur chaill tú faoin reachtaíocht um dhífhostú éagórach, iomarcaíochta agus fógra íosta.

Aon iompar a chuir leis an dífhostú

Cuirtear san áireamh sa ríomh seo aon iompar (iompraíocht) a rinne tú a chuir leis an dífhostú, fiú cé gur dhífhostú éagórach é.

Luaitear ‘an méid a chuir tú leis’ (an leibhéal ar ar chuir tú leis an dífhostú) mar chéatadán, agus laghdaítear do chúiteamh foriomlán faoin gcéatadán céanna.

Conradh d’fhad ar leith é conradh téarma sheasta a ndéanann tú féin agus d’fhostóir comhaontú leis. Tá conradh sainchuspóra d’fhad teoranta freisin agus cuirtear deireadh leis nuair a chríochnaítear an post (ach ní eol duit féin ná do d’fhostóir cé chomh fada a ghlacfaidh sé ón tosach).

Dífhostú ag deireadh conartha

Is féidir a mheas go bhfuil dífhostú ag deireadh conradh téarma sheasta nó sainchuspóra ‘éagórach’ faoi na hAchtanna um Dhífhostú Éagórach. Is féidir leis an bhfostóir é seo a chosc, áfach, trí na 3 choinníoll seo a leanas a shásamh:

1. Caithfidh an conradh a bheith i scríbhinn agus caithfear fad sonrach an chonartha téarma sheasta (nó, i gcás conradh sainchuspóra, cuspóir an chonartha), a leagan amach
2. Caithfidh an conradh a bheith sínithe ag an bhfostóir agus an fostaí
3. Caithfidh clásal ar leith a bheith sa chonradh ina luaitear nach ndéanfaidh éag an chonartha faoi dhliteanas éilimh é faoi na hAchtanna um Dhífhostú Éagórach

Mura sásaítear na 3 choinníoll seo, ní féidir leat éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach (chomh fada agus a shásaíonn tú na gnáthchritéir cháilitheachta – ‘An féidir liom éileamh a dhéanamh ar dhífhostú éagórach?’ thuas).

Má bhí conarthaí téarma sheasta i ndiaidh a chéile agat

Ní féidir fostaithe a fhostú ar shraith conarthaí téarma sheasta ar feadh tréimhse éiginnte.

Ní féidir thú a choimeád ar conarthaí téarma sheasta i ndiaidh a chéile ar feadh breis agus 4 bliana. Ní áirítear leis seo conradh téarma sheasta aonair. Mar shampla, is féidir leat conradh téarma sheasta 5 bliana a fháil ach ní féidir leat 5 chonradh téarma sheasta bliana a fháil.

Más mian le d’fhostóir go leanfaidh tú ag tabhairt faoin bpost, caithfidh siad thú a fhostú faoi chonradh neamhiata (tugtar conradh tréimhse éiginnte air seo freisin).

Is í an t-aon eisceacht atá leis seo ná nuair a bhíonn forais oibiachtúla ag d’fhostóir a thugann údar le do chonradh téarma sheasta a athnuachan. Caithfidh an fostóir a chruthú go bhfuil athnuachan bhreise a dhéanamh cuí agus riachtanach le cuspóir dlisteanach a bhaint amach.

Tá foráil speisialta sna hAchtanna um Dhífhostú Éagórach lena chinntiú nach n-úsáidtear conarthaí sealadacha i ndiaidh a chéile chun nach mbeadh cosaint na reachtaíochta um dhífhostú éagórach ag an bhfostaí. Nuair a chuirtear deireadh le conradh téarma sheasta nó sainchuspóra, agus má dhéantar thú a athfhostú laistigh de 3 mhí, meastar go bhfuil seirbhís leanúnach agat.

Mar sin, fiú má fhágann an fostóir an reachtaíocht um dhífhostú éagórach ar lár sa bhealach a luaitear thuas, déanfaidh breithneoir ag an gCoimisiún um Chaidreamh san Áit Oibre (an CCÁO) breithniú ar cibé acu ar baineadh nó nár baineadh úsáid as na conarthaí siúd go hiomlán nó go páirteach lena sheachaint cosaint na reachtaíochta um dhífhostú éagórach a bhronnadh ort.

Má dheimhníonn an CCÁO gurbh amhlaidh an cás, agus nach raibh breis agus 3 mhí idir na conarthaí agus go raibh an post cosúil leis an iarphost, is féidir déileáil le do chás faoi mar a bhí tú fostaithe go leanúnach. Caithfidh an fostóir údar a thabhairt le do dhífhostú ansin ar an ngnáthbhealach.

Leagtar amach an dlí maidir le dífhostú éagórach sna hAchtanna um Dhífhostú Éagórach, 1977-2015. Ní bhronntar sa dlí cosaint ó dhífhostú ort, ach cuireann sé bealach ar fáil duit do dhífhostú a achomharc agus cothroime do dhífhostaithe a cheistiú.

Is féidir eolas a fháil faoi dhífhostú éagórach ó Sheirbhís Faisnéise agus Chustaiméirí an Choimisiúin um Chaidreamh san Áit Oibre.