Do stádas fostaíochta a thuiscint

Ciallaíonn ‘stádas fostaíochta’ cibé acu an ‘fostaí’ thú nó an bhfuil tú ‘féinfhostaithe’.

Beidh sé soiléir, i bhformhór na gcásanna, cibé acu an bhfuil tú fostaithe nó féinfhostaithe. B’fhéidir nach bhfuil sé soiléir i gcónaí, áfach, agus b’fhéidir go ndéantar thú a aicmiú go mícheart amhail bheith féinfhostaithe nó i do chonraitheoir neamhspleách. Bíonn impleachtaí cánach agus ÁSPC aige seo agus is féidir leis difear a dhéanamh do do chearta leasa shóisialaigh agus fostaíochta.

Níl aon sainmhíniú ar ‘fostaithe’ ná ar ‘féinfhostaithe’ sa dlí fostaíochta. Déantar an cinneadh faoi do stádas fostaíochta tríd an méid seo a leanas a fhiosrú:

•An rud a dhéanann tú

•Conas a dhéanann tú é

•Comhaontuithe scríofa nó ó bhéal idir tú féin agus an gnólacht a íocann tú

Is fostaí thú má chatagóirítear thú amhail bheith fostaithe ar bhunús ‘conradh seirbhíse’ (conradh fostaíochta). Féach ‘An fostaí mé?’ thíos.

Tá tú féinfhostaithe má tá tú fostaithe ar ‘conradh le haghaidh seirbhísí – tugtar conraitheoir ort sa chás seo, amanna. Is gnách go bhfuil do ghnólacht féin agat agus go bhfuil conradh agat seirbhísí a sholáthar i rith tréimhse áirithe ama ar tháille. Féach ‘An bhfuil mé féinfhostaithe?’ thíos.

Ba ghnách go mbeifeá i d’fhostaí sna cásanna seo a leanas:

•Rialaíonn d’fhostóir conas, cathain agus cá ndéantar do chuid oibre

•Luaitear i do chonradh gur gá duit an obair a dhéanamh tú féin agus nach féidir an obair a thabhairt do dhuine éigin eile

•Leagtar uaireanta ar leith agus méideanna ar leith oibre amach i do chonradh

•Íoctar pá seasta leat

•Íocann tú cáin tríd an gcóras ÍMAT

Leagtar níos mó treoirlínte agus critéar amach sa Chód Cleachtais maidir le Stádas Fostaíochta a Chinntiú (pdf) lena shoiléiriú cibé acu an fostaí nó nach fostaí duine.

Is féidir leat níos mó a léamh faoi na saghsanna éagsúla fostaithe, oibrithe páirtaimseartha, ócáideacha, séasúracha, téarma sheasta, gníomhaireachta agus oibrithe óga san áireamh.

Ba ghnách go mbeifeá féinfhostaithe sna cásanna seo a leanas:

•Tá úinéireacht agat ar an ngnólacht agus tá smacht agat ar conas a reáchtáiltear an gnólacht

•Tá tú freagrach as an mbaol airgeadais a láimhseáil

•Is féidir leat a roghnú cibé acu an obair a dhéanamh tú féin, nó duine eile a fhostú chun é a dhéanamh

•A roghnú cathain agus conas a oibreoidh tú agus is féidir leat obair a dhiúltú nuair a chuirtear ar tairiscint é

•Is féidir leat obair a dhéanamh le haghaidh daoine nó gnólachtaí iolracha ag an am céanna

•Íocann tú cáin trí fhéinmheasúnú

Leagtar níos mó treoirlínte agus critéar amach sa Chód Cleachtais maidir le Stádas Fostaíochta a Chinntiú (pdf) lena shoiléiriú cibé acu an bhfuil nó nach bhfuil duine féinfhostaithe.

Is féidir leat níos mó a léamh faoi na saghsanna éagsúla de dhaoine féinfhostaithe, oibrithe gigeanna agus daoine a bhfuil úinéireacht acu ar chuideachtaí acu san áireamh.

Bíonn roinnt impleachtaí tábhachtacha ag cinneadh a dhéanamh faoi cibé acu an bhfuil tú fostaithe nó féinfhostaithe i do thaobh.

Baineann impleachtaí le stádas fostaíochta maidir leis an méid seo a leanas:

•Ranníocaíochtaí Árachais Shóisialaigh Phá-Choibhneasa (ÁSPC) agus sochair leasa shóisialaigh ghaolmhara: tá fostaí i dteideal roinnt sochair leasa shóisialaigh a fháil, cosúil le sochair dífhostaíochta agus míchumais. Tá duine féinfhostaithe i dteideal réimse níos lú tacaíochtaí a fháil.

•Cóireáil cánach: caithfear go han-difriúil leat ag brath ar cibé acu an bhfuil tú fostaithe nó féinfhostaithe. Más fostaí thú, is gnách go ngearrtar cáin ort faoin gcóras ÍMAT. Má tá tú féinfhostaithe, íocann tú cáin faoi fhéinmheasúnú agus déanann tú do thuairisceáin a thuairisciú trí úsáid a bhaint as ROS.

•Cearta fostaíochta: baineann go leor cearta reachtúla fostaíochta le fostaithe amháin, seachas le daoine féinfhostaithe, mar shampla, an ceart pá íosta, sosanna agus tréimhsí scíthe ón obair, saoirí íoctha agus cearta iomarcaíochta dlíthiúla a fháil.

Ní dhéanann tú (ná an duine a n-oibríonn tú dóibh) an cinneadh deiridh faoi cibé acu an fostaí nó an duine féinfhostaithe thú. Cé go ndéantar an breithniú ceart ar aon chomhaontú scríofa, ní dhéanann sé cinneadh, leis féin, faoi do stádas fostaíochta. Ciallaíonn seo, cé go bhféadfaí a shainiú i gconradh go bhfuil tú féinfhostaithe, is féidir le comhlachtaí reachtúla a chinneadh gur fostaí thú, mar sin féin.

Tá ról ag na comhlachtaí seo a leanas maidir le cinneadh a dhéanamh faoi stádas fostaíochta:

Déanfaidh an Roinn Coimirce Sóisialaí cinneadh faoi cibé acu an fostaí nó an duine féinfhostaithe thú agus cén aicme chuí ÁSPC is ceart duit a íoc.

Déanfaidh na Coimisinéirí Ioncaim cinneadh faoi cibé acu an fostaí nó an duine féinfhostaithe thú ar mhaithe le cinneadh a dhéanamh faoi cén chóireáil cánach a bhaineann leat.

Is féidir leis an gCoimisiún um Chaidreamh Coimisiún cinneadh a dhéanamh faoi do stádas fostaíochta i gcásanna ina mbíonn breithniú á dhéanamh aige ar ghearáin faoi chearta fostaíochta.

Déantar cinneadh faoi do stádas fostaíochta trí thástálacha caighdeánacha a chur i bhfeidhm, bunaithe ar fhíorchineál do chaidrimh oibre.

Úsáidtear cúig thástáil dhlíthiúla leis an difríocht idir fostaí (conradh seirbhíse) agus bheith féinfhostaithe (conradh le haghaidh seirbhísí) a dheimhniú. Is iad na tástálacha seo:

Is féidir leat níos mó sonraí a léamh ar na tástálacha dlíthiúla agus ar a gcur i bhfeidhm in Aguisín 2 agus 3 den Chód Cleachtais maidir le Stádas Fostaíochta a Chinntiú 2021 (pdf).

Nuair a dhéanann fostóir oibrí a aicmiú go mícheart d’aon ghnó mar dhuine féinfhostaithe, tugtar féinfhostaíocht bhréagach air seo. Féadfaidh seo tarlú fiú nuair a chomhaontaigh tú chun oibriú mar dhuine féinfhostaithe.

Níor cheart do d’fhostóir ‘duine féinfhostaithe’ a thabhairt ort nuair is fostaí thú, i bhfírinne. Déanann fostóirí é seo, amanna, chun cearta fostaíochta a bhaint dá bhfostaithe.

Má aicmítear d’fhostaíocht go mícheart mar fhéinfhostaíocht, déanann sé difear do do chearta fostaíochta agus do na híocaíochtaí leasa shóisialaigh atá tú i dteideal a fháil.

Má cheapann tú go mb’fhéidir go bhfuil tú féinfhostaithe go bréagach, déan teagmháil leis an Rannóg Scóipe – féach ‘Cá ndéanfaidh mé iarratas?’ go ndéanfar cinneadh faoi do stádas oibre’ thíos. Déanfaidh siad an caidreamh oibre atá agat leis an gcuideachta a fhiosrú agus déanfaidh siad cinntiúchán faoi do stádas fostaíochta.

Is féidir leat eolas breise a fháil ón RCS ar fhéinfhostaíocht bhréagach agus na critéir a úsáideann an Roinn chun cinntiúchán a dhéanamh faoi do stádas fostaíochta.

Cuireann na Coimisinéirí Ioncaim treoir ar fáil freisin ar chinneadh a dhéanamh faoi stádas fostaíochta duine aonair.