Cad a tharlaíonn d’airgead agus do shealúchais duine éagtha?

Nuair a fhaigheann duine bás, aistrítear a mhaoin chuig a ionadaí pearsanta. Dáileann an t-ionadaí pearsanta sócmhainní an duine éagtha (airgead, sealúchais agus maoin) de réir an dlí, an uacht - má tá ceann ann - nó dlíthe díthiomnachta mura bhfuil uacht ann. Tugtar eastát an duine éagtha ar na sócmhainní seo.

Is féidir leat léamh anseo faoin dlí maidir leis an méid a tharlaíonn don eastát nuair a bhfuil uacht fágtha ag an duine, nó nuair nach bhfuil uacht fágtha ag an duine éagtha (fuair an duine bás ina dhíthiomnóir).

Tugtar ar an t-ionadaí pearsanta:

• An seiceadóir, i gcás go bhfuil uacht ann
• An riarthóir, i gcás nach bhfuil uacht ann, i gcás nár ceapadh aon seiceadóir san uacht, nó i gcás nach féidir leis an seiceadóir nó nár mian leis a dhualgais a chomhlíonadh

Inár ndoiciméad, Ag déileáil le hairgead agus sealúchais an duine éagtha mínítear don ionadaí pearsanta cad ar chóir dó/di a dhéanamh leis an eastát.

Más rud é go bhfuil uacht bhailí fágtha ag an duine a fuair bás, dáilfidh an t-ionadaí pearsanta sócmhainní an duine éagtha de réir a mhianta. Is féidir leat léamh faoi conas uacht bhailí a dhéanamh.

Má choinnítear airgead in ainm an duine éagtha amháin, de ghnáth ní féidir le baill teaghlaigh rochtain a fháil go dtí go ndeonaítear probháid don ionadaí pearsanta.

Ach más rud é gur méid bheag atá i gcuntas, féadfaidh an banc é a scaoileadh chuig an ionadaí pearsanta nó chuig an neasghaol.

Cuntais bhainc i gcomhainmneacha

Má tá an cuntas bainc i gcomhainmneacha an duine éagtha agus céile nó páirtí sibhialta an duine éagtha, féadtar an t-airgead a aistriú go hainm an mharthanóra de ghnáth. Teastóidh an deimhniú báis uait chun é seo a dhéanamh.

Má tá cuntas ann ina bhfuil níos mó ná €50,000 ann, beidh litir imréitigh ag teastáil uait ó na Coimisinéirí Ioncaim ina ceadaítear an t-airgead a aistriú chuig an gcéile nó chuig an bpáirtnéir sibhialta marthanach

Níl céilí ná páirtnéir sibhialta faoi dhliteanas Cáin Fháltas Caipitiúil (CAT) ar oidhreachtaí óna gcéile.

Má tá an cuntas bainc i gcomhainmneacha an duine éagtha agus duine éigin eile, agus tugadh treoracha don bhanc nuair a osclaíodh an cuntas go raibh an duine eile chun an t-airgead a fháil ar bhás an duine éagtha, is féidir an t-airgead a aistriú isteach in ainm an mharthanóra.

Teastóidh an deimhniú báis uait chun é seo a dhéanamh. Má tá cuntas ann ina bhfuil níos mó ná €50,000 ann, beidh litir imréitigh ag teastáil uait ó na Coimisinéirí Ioncaim ina ceadaítear an t-airgead a aistriú isteach in ainm an chéile mharthanaigh nó an pháirtnéara shibhialta mharthanaigh ar feitheamh imscrúduithe faoi dhliteanas CAT.

I gcás nach bhfuil aon treoracha ag an mbanc, caithfear intinn an duine éagtha a scrúdú (mar shampla, a uacht)

Cuntais chomhair chreidmheasa

Má bhí cuntas comhair chreidmheasa ag an duine éagtha agus má chomhlánaigh sé Foirm Ainmniúcháin bhailí agus an cuntas á oscailt, aistrítear an t-airgead sa chuntas suas le huasmhéid de €27,000 chuig an duine nó na daoine a ainmnítear ar an bhfoirm. Is cuid d’eastát an duine éagtha aon iarmhéid atá fágtha agus déantar é a dháileadh de réir an dlí comharbais.

Is ar théarmaí an phinsin a bhraitheann na rialacha lena rialaítear pinsin cheirde agus phearsanta. Má bhí an duine éagtha ina bhall de scéim pinsin, ba cheart duit teagmháil a dhéanamh le riarthóirí na scéime chun a fháil amach an bhfuil pinsean ann don chéile, don pháirtnéir sibhialta agus/nó do na leanaí. D’fhéadfadh go mbeadh socruithe pinsin ag daoine féinfhostaithe ina mbeidh cuid de na hinfheistíochtaí mar chuid d’eastát an duine éagtha.

D’fhéadfadh go mbeadh rochtain ag daoine colscartha agus acu siúd ar scaoileadh a p(h)áirtnéireacht shibhialta díscaoilte ar chuid éigin den scéim pinsin ag brath ar cibé an ndearnadh ordú um choigeartú pinsin tráth an cholscartha nó an scaoilte.

Má d’fhág tú uacht, agus nár thréig do chéile nó do pháirtnéir sibhialta a c(h)earta ar d’eastát riamh, ansin tá siad i dteideal sciar cirt dhlíthiúil de d’eastát a fháil. Is éard atá i gceist leis an sciar cirt dhlíthiúil seo ná:

• Leath de d’eastát mura bhfuil leanaí agat
• Aon trian de d’eastát má tá leanaí agat

Ní gá do chéile / do pháirtnéir sibhialta dul chun na cúirte chun an scair seo a fháil, mar caithfidh do sheiceadóir an scair seo a thabhairt nuair is infheidhme. Má fhágann tú bronntanas do do chéile nó do pháirtnéir sibhialta i d’uacht, féadfaidh siad a roghnú glacadh leis an mbronntanas in ionad a sciar cirt dhlíthiúil nó féadfaidh siad a sciar cirt dhlíthiúil a éileamh (agus an bronntanas sonrach mar chuid den sciar cirt dhlíthiúil sin, más lú luach é ná an sciar cirt dhlíthiúil).

Ní mór do do sheiceadóir do chéile nó do pháirtnéir sibhialta a chur ar an eolas i scríbhinn faoina gceart chun roghnú idir an dá rogha seo agus ní mór do do chéile nó do pháirtnéir sibhialta a sciar cirt dhlíthiúil a iarraidh laistigh de 6 mhí tar éis dóibh a bheith curtha ar an eolas, nó laistigh de 12 mhí ó baineadh amach an Deonú Ionadaíochta.

I gcás nach bhfuil sciar cirt dhlíthiúil i bhfeidhm

Féadfaidh do chéile nó do pháirtnéir sibhialta a gcearta ar an sciar cirt dhlíthiúil a thréigean (a thabhairt suas). Féadfaidh sé seo a bheith mar chuid de chomhaontú roimh phósadh nó roimh pháirtéireacht sibhialta nó féadfaidh an céile nó an páirtnéir sibhialta a gcearta a thabhairt suas chun leasa a leanaí nó tairbhithe ainmnithe eile.

Má tá fianaise ann go raibh tionchar míchuí nó fianaise ann nár thuig an céile nó an páirtnéir sibhialta cad a bhí á dhéanamh acu, féadfar agóid a dhéanamh faoin tréigean. De ghnáth moltar duit go bhfaigheann céile nó páirtnéir sibhialta comhairle dlí neamhspleách má tá siad ag tréigean a sciar cirt dhlíthiúil.

Is féidir an sciar cirt dhlíthiúil a chailleadh i gcás go bhfuil an céile nó an páirtnéir sibhialta:

• Ciontaithe sa dúnmharú, dúnorgain nó iarracht ar dhúnmharú den duine éagtha
• Ciontaithe i gcion i gcoinne an duine éagtha nó linbh a bhfuil pianbhreith níos mó ná 2 bhliain air

Colscaradh, idirscaradh agus tréigean

Is gnách go n-áirítear i gcomhaontuithe idirscartha tréigean den sciar cirt dhlíthiúil an dá chéile nó an pháirtnéara shibhialta.

Má tá tú colscartha nó má díscaoileadh do páirtnéireacht shibhialta, ní gá duit sciar cirt dhlíthiúil a sholáthar.

Más rud é gur thréig do chéile nó do pháirtnéir sibhialta tú ar feadh níos mó ná 2 bhliain, níl siad i dteideal sciar cirt dhlíthiúil mura thréig siad tú mar thoradh ar d’iompar (drochíde sa teaghlach, mar shampla).

Páirtnéirí ag maireachtáil i bhfochair a gcéile

Níl aon cheart dlíthiúil uathoibríoch ag páirtnéirí, atá ag maireachtáil i bhfochair a gcéile ach nach bhfuil pósta ná i bpáirtnéireacht shibhialta, ar eastáit a chéile, cé gur faoin scéim sásaimh do lánúineacha comhchónaitheora ar tugadh isteach leis an An tAcht um Páirtnéireacht Shibhialta agus um Chearta agus Oibleagáidí Áirithe de chuid Comhchónaitheoirí, 2010 is féidir le comhchónaitheoir cáilithe iarratas a dhéanamh ar sciar an eastáit den chomhchónaitheoir éagtha.

Féadfaidh tú cuid d’eastát nó an t-eastát ar fad a fhágáil ag do pháirtnéir ach ní chealaítear leis seo cearta dlíthiúla céile nó páirtnéara sibhialta má bhí tú pósta roimhe seo le duine éigin eile agus mura bhfuil sibh colscartha nó murar scaoileadh do pháirtnéireacht shibhialta.

Cearta leanaí faoi uacht

Níl aon cheart iomlán ag leanaí teacht in oidhreacht d’aon chuid d’eastát a dtuismitheora má tá uacht déanta ag an tuismitheoir. Tá na cearta céanna ag leanaí a rugadh laistigh nó lasmuigh de phósadh agus leanaí uchtaithe agus níl aon srianta aoise orthu.

Mar sin féin, is féidir le leanbh iarratas a dhéanamh chun na cúirte má bhraitheann siad nach ndearnadh soláthar dóibh. Ní mór iarratas a dhéanamh laistigh de 6 mhí ó baineadh amach an Deonú Ionadaíochta. Ansin caithfidh an chúirt a chinneadh ar theip ar an tuismitheoir ina ndualgas i leith an linbh de réir riachtanais an linbh sin.

Déantar gach cás a mheas ina n-aonar, ach tá sé tábhachtach a mheabhrú nach féidir sciar cirt dhlíthiúil an chéile a laghdú chun sciar níos mó den eastát a thabhairt don leanbh. Féadann sé, áfach, teidlíocht pháirtnéara sibhialta a laghdú.

Áras an teaghlaigh nó áras comhroinnte

Féadfaidh an céile marthanach nó an páirtí sibhialta iarraidh áras an teaghlaigh nó an t-áras comhroinnte a choinneáil in ionad a sciar cirt dhlíthiúil, ach más fiú níos mó ná an sciar cirt dhlíthiúil é an teach, b’fhéidir go mbeidh ar an gcéile nó an páirtnéir sibhialta an difríocht a íoc le heastát an duine éagtha. Féadfaidh cúirt a chinneadh nach gá an tsuim seo a íoc dá mbeadh sé mar chúis le cruatan míchuí

Má fhaigheann tú bás gan uacht a fhágáil, dáilfear d’eastát de réir dhlí an chomharbais.

Tarlaíonn sé seo freisin:

• Nuair nach mbíonn an uacht bailí toisc nach ndearnadh i gceart í
• Nuair a d’éirigh le dúshlán dlíthiúil maidir le bailíocht na huachta

Tá feidhm ag dlí an chomharbais freisin maidir le sócmhainní nach gcumhdaítear le huacht amhail nuair nach mbíonn clásal iarmharach ann

Tá an t-ord ina ndéantar d’eastát a dháileadh sna cásanna seo leagtha amach san Acht Comharbais 1965 .

Más rud é go maireann:

• Céile nó páirtnéir sibhialta i do dhiaidh ach gan aon leanaí (nó garpháistí) : faigheann do chéile nó do pháirtnéir sibhialta an t-eastát iomlán.
• Céile nó páirtnéir sibhialta agus leanaí i do dhiaidh: faigheann do chéile/páirtnéir sibhialta dhá thrian de d’eastát agus roinntear an trian eile go cothrom i measc do leanaí. Má fuair duine de do leanaí bás, téann an sciar sin chuig a c(h)uid leanaí.
• Leanaí, ach gan céile ná páirtí sibhialta: roinntear d’eastát go cothrom i measc do leanaí (nó a leanaí).
• Tuismitheoirí, ach gan aon chéile, páirtnéir sibhialta ná leanaí: roinntear d’eastát go cothrom idir do thuismitheoirí nó tugtar go hiomlán do thuismitheoir amháin mura maireann ach ceann amháin de do thuismitheoirí.
• Bráithre agus deirfiúracha amháin: roinntear d’eastát go cothrom eatarthu, le leanaí deartháir nó deirfiúr nach maireann ag glacadh a scaire.
• Neachtanna agus nianna amháin: roinntear d’eastát go cothrom eatarthu siúd a mhaireann.
• Gaolta eile amháin: roinntear d’eastát go cothrom idir na gaolta comhionanna is gaire.
• Gan aon ghaol: téann d’eastát chuig an Stát.